Μια Μελίνα από… μέλι!
Μια γυναίκα με μελί μάτια και μελί μαλλιά. Που έσταξε το μέλι της στην υποκριτική τέχνη και στην τέχνη της πολιτικής. Σε μια ζωή που έζησε με πρωτόγνωρο πάθος, αγγίζοντας τα όρια του μύθου. Σήμερα συμπληρώνονται 22 χρόνια από το πέρασμα της Μελίνας Μερκούρη στην αιωνιότητα…
Μαθήτρια του Δημήτρη Ροντήρη αλλά θεατρική μούσα του Καρόλου Κουν, αλησμόνητη ηρωίδα του Τένεσι Ουίλιαμς στη μεταπολεμική Αθήνα και πρωταγωνίστρια του Μαρσέλ Ασάρ στο παρισινό θέατρο, η Μελίνα Μερκούρη θριάμβευσε τα χρόνια της δικτατορίας στο Μπρόντγουεϊ με τον ρόλο της Ίλυα από το «Ποτέ την Κυριακή», πριν επιστρέψει στην Ελλάδα τη Μεταπολίτευση για να πειραματιστεί με τον Μπέρτολτ Μπρεχτ, να ξαναγίνει Αλεξάνδρα ντε Λάγκο από τον Ζυλ Ντασέν, να ενσαρκώσει συγκλονιστικά τη Μήδεια του Ευριπίδη και να κλείσει τη θεατρική της αυλαία όπως της άξιζε, στον ιερό χώρο της Επιδαύρου, ως Κλυταιμνήστρα του Αισχύλου. Συνολικά, έπαιξε 45 διαφορετικούς ρόλους στο θεατρικό σανίδι.
Κινηματογραφική μούσα αρχικά του Μιχάλη Κακογιάννη και εν συνεχεία του Ζυλ Ντασέν, η Στέλλα του ελληνικού κινηματογράφου έγινε διεθνής σταρ τραγουδώντας τα «Παιδιά του Πειραιά» στο «Ποτέ την Κυριακή». Διεκδίκησε το αμερικανικό Όσκαρ από την Ελίζαμπεθ Τέιλορ, το βρετανικό από τη Σίρλεϊ Μακ Λέιν και –αργότερα– από την Αν Μπάνκροφτ, και τη Χρυσή Σφαίρα –κατά σειρά– από την Τζεραλντίν Πέιτζ, από την Τζούλι Άντριους και από την Άλι Μακ Γκρόου. Συμπρωταγωνίστησε σε μεγάλες κινηματογραφικές επιτυχίες με τον Άντονι Πέρκινς («Φαίδρα») και τον Πίτερ Ουστίνοφ («Τοπ Καπί»). Διακεκριμένοι κριτικοί διεθνών εντύπων τη συνέκριναν με τη Σοφία Λόρεν, τη Μάρλεν Ντίτριχ, την Άβα Γκάρντνερ, την Γκρέτα Γκάρμπο, την Άννα Μανιάνι, τη Σιμόν Σινιορέ και την Ίνγκριντ Μπέργκμαν. Μεγάλοι παραγωγοί του Χόλιγουντ τής πρότειναν κινηματογραφικούς ρόλους που προτάθηκαν και στην Άβα Γκάρντνερ, τη Σοφία Λόρεν και τη Κιμ Νόβακ. Εκείνη, αφοσιωμένη στον Ζυλ Ντασέν, γύρισε μαζί του τις περισσότερες σε σχέση με κάθε άλλον σκηνοθέτη ταινίες της, σε σενάρια βασισμένα σε υποθέσεις αρχαίων τραγωδιών («Φαίδρα» και «Κραυγή Γυναικών») και σε λογοτεχνικά έργα βραβευμένων συγγραφέων, όπως ο Νίκος Καζαντζάκης («Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται»), ο Ροζέ Βαγιάν («Θηλυκός Δαίμων»), ο Έρικ Άμπλερ («Τοπ Καπί»), η Μαργκερίτ Ντυράς («10.30, Ένα Καλοκαιρινό Βράδυ») και ο Ρομαίν Γκαρί («Υπόσχεση την Αυγή»). Με τη σύλληψη, όμως, της ιδέας για το «Ποτέ την Κυριακή» να ανήκει εξ ολοκλήρου στον άντρα της ζωής της. Συνολικά, πρωταγωνίστησε σε 19 κινηματογραφικές ταινίες, 7 εκ των οποίων συμμετείχαν σε διεθνή φεστιβάλ.
Κινηματογραφική μούσα αρχικά του Μιχάλη Κακογιάννη και εν συνεχεία του Ζυλ Ντασέν, η Στέλλα του ελληνικού κινηματογράφου έγινε διεθνής σταρ τραγουδώντας τα «Παιδιά του Πειραιά» στο «Ποτέ την Κυριακή». Διεκδίκησε το αμερικανικό Όσκαρ από την Ελίζαμπεθ Τέιλορ, το βρετανικό από τη Σίρλεϊ Μακ Λέιν και –αργότερα– από την Αν Μπάνκροφτ, και τη Χρυσή Σφαίρα –κατά σειρά– από την Τζεραλντίν Πέιτζ, από την Τζούλι Άντριους και από την Άλι Μακ Γκρόου. Συμπρωταγωνίστησε σε μεγάλες κινηματογραφικές επιτυχίες με τον Άντονι Πέρκινς («Φαίδρα») και τον Πίτερ Ουστίνοφ («Τοπ Καπί»). Διακεκριμένοι κριτικοί διεθνών εντύπων τη συνέκριναν με τη Σοφία Λόρεν, τη Μάρλεν Ντίτριχ, την Άβα Γκάρντνερ, την Γκρέτα Γκάρμπο, την Άννα Μανιάνι, τη Σιμόν Σινιορέ και την Ίνγκριντ Μπέργκμαν. Μεγάλοι παραγωγοί του Χόλιγουντ τής πρότειναν κινηματογραφικούς ρόλους που προτάθηκαν και στην Άβα Γκάρντνερ, τη Σοφία Λόρεν και τη Κιμ Νόβακ. Εκείνη, αφοσιωμένη στον Ζυλ Ντασέν, γύρισε μαζί του τις περισσότερες σε σχέση με κάθε άλλον σκηνοθέτη ταινίες της, σε σενάρια βασισμένα σε υποθέσεις αρχαίων τραγωδιών («Φαίδρα» και «Κραυγή Γυναικών») και σε λογοτεχνικά έργα βραβευμένων συγγραφέων, όπως ο Νίκος Καζαντζάκης («Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται»), ο Ροζέ Βαγιάν («Θηλυκός Δαίμων»), ο Έρικ Άμπλερ («Τοπ Καπί»), η Μαργκερίτ Ντυράς («10.30, Ένα Καλοκαιρινό Βράδυ») και ο Ρομαίν Γκαρί («Υπόσχεση την Αυγή»). Με τη σύλληψη, όμως, της ιδέας για το «Ποτέ την Κυριακή» να ανήκει εξ ολοκλήρου στον άντρα της ζωής της. Συνολικά, πρωταγωνίστησε σε 19 κινηματογραφικές ταινίες, 7 εκ των οποίων συμμετείχαν σε διεθνή φεστιβάλ.
Στο ζενίθ της δόξας της στην Αμερική, η Μελίνα Μερκούρη εγκατέλειψε την καριέρα της στην υποκριτική για να αφιερώσει όλες τις δυνάμεις της στον αγώνα για την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος στην Ελλάδα. Κινδύνευσε επανειλημμένα να χάσει τη ζωή της, αλλά δεν κάμφθηκε καμία στιγμή παρά τις απειλές, τις κυρώσεις και τις καταγεγραμμένες απόπειρες δολοφονίας της.
Στη Μεταπολίτευση ασχολήθηκε ενεργά με τα κοινά, υπηρετώντας το Υπουργείο Πολιτισμού για περισσότερο από 8 χρόνια – η μακροβιότερη μέχρι σήμερα Υπουργός Πολιτισμού της Ελλάδας. Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, τα Δημοτικά Περιφερειακά Θέατρα, η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας, η μετατροπή του Αιγαίου σε πολιτιστικό πάρκο, η εισαγωγή του πολιτισμού στα ελληνικά σχολεία και η επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα από το Βρετανικό Μουσείο ήταν τα πιο σημαντικά οράματά της, για τα οποία αγωνίστηκε κατά τη διάρκεια της θητείας της, κατορθώνοντας να τα πραγματώσει ή να ευαισθητοποιήσει την εγχώρια και διεθνή κοινότητα για την πραγμάτωσή τους.
Ήταν μια Ελληνίδα μέχρι το τελευταίο της κύτταρο, η οποία γοήτευσε ανθρώπους από όλη την υφήλιο. Προσωπικότητες όπως ο Τζον Κένεντι, ο Φρανσουά Μιτεράν, ο Ζακ Λανγκ, ο Ούλωφ Πάλμε, η Ίντιρα Γκάντι, ο Φελίπε Γκονθάλεθ, ο Τζούλιο Αντρεότι, ο Σαλβαδόρ Νταλί, ο Τένεσι Ουίλιαμς, ο Ζαν Πωλ Σαρτρ, ο Ζαν Κοκτώ, η Κολέτ, η Μαργκερίτ Ντυράς, η Φρανσουάζ Σαγκάν, η Γκρέτα Γκάρμπο και ο Μάρλον Μπράντο τη γνώρισαν και θαύμασαν τη δική της προσωπικότητα.
«Ναι, έζησα πολύ μεγάλη ζωή. Γνώρισα τους πιο σημαντικούς ανθρώπους του αιώνα μας, μίλησα με όλους τους αρχηγούς κομμάτων, με όλους τους μεγάλους καλλιτέχνες, κι αυτό είναι η περιουσία μου. Γιατί περιουσία άλλη δεν έχω...»
«Ναι, έζησα πολύ μεγάλη ζωή. Γνώρισα τους πιο σημαντικούς ανθρώπους του αιώνα μας, μίλησα με όλους τους αρχηγούς κομμάτων, με όλους τους μεγάλους καλλιτέχνες, κι αυτό είναι η περιουσία μου. Γιατί περιουσία άλλη δεν έχω...»
Η Μελίνα Μερκούρη παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα διεθνώς πρόσωπα της νεότερης Ελλάδας. Κάθε πτυχή της δράσης της έχει τη δική της ξεχωριστή σημασία…
«Ίλυα, Αγάπη μου…»
Η Μελίνα Μερκούρη είναι ίσως η διασημότερη ελληνίδα ηθοποιός όλων των εποχών στον κόσμο. Σίγουρα, η μοναδική που κέρδισε βραβείο γυναικείας ερμηνείας στο Φεστιβάλ Καννών και μία υποψηφιότητα για Όσκαρ Α΄ Γυναικείου Ρόλου. Αμφότερα για την ερμηνεία της στην ταινία του Ζυλ Ντασέν «Ποτέ την Κυριακή» (1960).
Για τον ίδιο πρωταγωνιστικό ρόλο, στη θεατρική διασκευή του έργου, το «Illya, Darling» («Ίλυα, Αγάπη μου»), που ανέβηκε την περίοδο 1967-1968 στο Μπρόντγουεϊ, στον γνωστότερο θεατρικό δρόμο της υφηλίου, ήταν υποψήφια για βραβείο Tony – την υψηλότερη τιμή στον χώρο του θεάτρου στις ΗΠΑ.
Συνολικά, για τις ερμηνείες της στη μεγάλη οθόνη –στις ταινίες «Ποτέ την Κυριακή» (1960), «Φαίδρα» (1962), «Τοπ Καπί» (1964) και «Υπόσχεση την Αυγή» (1970), πάντα υπό τις σκηνοθετικές οδηγίες του Ζυλ Ντασέν–, έτυχε σωρεία άλλων διεθνών διακρίσεων, αδιαμφισβήτητου κύρους: Χρυσή Πλάκα στα βραβεία Ντονατέλλο (τα ιταλικά αντίστοιχα των Όσκαρ), βραβείο της Ένωσης Κριτικών του Κλίβελαντ, δεύτερη θέση στα βραβεία της Ένωσης Κριτικών της Νέας Υόρκης, τρεις υποψηφιότητες στις Χρυσές Σφαίρες και δύο στα βραβεία της Βρετανικής Ακαδημίας Τεχνών Κινηματογράφου και Τηλεόρασης.
Αναμφίβολα, η Μελίνα ήταν μια χαρισματική ηθοποιός, που σαγήνευσε θεατές ανεξαρτήτως εθνικότητας με την παρουσία της στο θεατρικό σανίδι και το κινηματογραφικό πανί. Διέπρεψε σε ρόλους εμποτισμένους με πάθος και ενσάρκωσε χαρακτήρες που πάλευαν για την απελευθέρωσή τους από οποιασδήποτε μορφής δεσμών.
ΘΕΑΤΡΟ
«Δεν θέλω ρεαλισμό, θέλω μαγεία…»
«Δεν θέλω ρεαλισμό, θέλω μαγεία…»
Το 1938, λίγο πριν κλείσει τα 18 της χρόνια, δίνει με επιτυχία εισαγωγικές εξετάσεις στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου, απαγγέλλοντας ένα ποίημα του Κώστα Καρυωτάκη, το «Ωδή σ’ ένα παιδάκι», μπροστά σε ένα μακρύ τραπέζι εξεταστών με επικεφαλής τους τον Αιμίλιο Βεάκη. Στις εξετάσεις αποφοίτησης, στο μάθημα του Δημήτρη Ροντήρη, παίζει τον ρόλο της κόμισσας στους «Γάμους του Φίγκαρο» του Πιερ Μπωμαρσαί.
Το 1944 κάνει την πρώτη της εμφάνιση στο θεατρικό έργο του Αλέξη Σολομού «Το Μονοπάτι της Λευτεριάς», δίπλα στον εφηβικό της έρωτα, Γιώργο Παππά. «Το μόνο ενδιαφέρον σημείο της παράστασης ήταν η πρώτη εμφάνιση στη σκηνή της κυρίας Μελίνας Μερκούρη» γράφει ο κριτικός Άλκης Θρύλος στην εφημερίδα «Νέα Εστία». «Η κυρία Μερκούρη φανέρωσε εκτός από ένα παράστημα πολύ αρμονικό, από μια φυσιογνωμία πολύ εκφραστική, από μιαν εξαίρετη άρθρωση, εκτός δηλαδή από εξωτερικά, σχηματικά προσόντα, και μια κυριαρχία της σκηνής, την οποία σπάνια έχουν οι πρωτόπειροι. Καμιά κίνησή της, καμιά απόχρωσή της δεν ήταν παράχορδη».
Το 1945 ερμηνεύει τον πρώτο της πρωταγωνιστικό ρόλο στο θεατρικό έργο του Ευγένιου Ο'Νηλ «Το Πένθος Ταιριάζει στην Ηλέκτρα». «Η κυρία Μερκούρη, την οποία έβλεπα για πρώτη φορά, ειλικρινά με εξέπληξε» γράφει ο κριτικός Κώστας Οικονομίδης στην εφημερίδα «Έθνος». «Από μια ηθοποιό σχεδόν πρωτόβγαλτη δεν περίμενε κανείς μια τόσο λαμπρή απόδοση του δυσκολότατου ρόλου της. Παρουσίασε μια σύγχρονη Ηλέκτρα, γωνιώδη, αδυσώπητη σαν προσωποποιημένη Τύψις, άτεγκτη σαν ζωντανή Νέμεσις…»
Το 1949 είναι μια χρονιά-σταθμός για τη θεατρική της καριέρα. Πρωταγωνιστεί στο «Λεωφορείον ο Πόθος» του Τένεσι Ουίλιαμς και γίνεται έτσι η πρώτη στα χρονικά Μπλανς Ντιμπουά στην Ελλάδα. Η επιτυχία του έργου είναι τεράστια. Την παράσταση σκηνοθετεί ο Κάρολος Κουν, ιδρυτής του Θεάτρου Τέχνης. Ο Δημήτρης Ροντήρης, διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου, επισκέπτεται το λίκνο του αντίπαλου δέους και καταχειροκροτεί τη μαθήτριά του. «Δεν κράτησε απλώς με άνεση τον ρόλο της Μπλανς, αλλά επέτυχε μια δραματική δημιουργία που δικαιολογεί ειλικρινή θλίψη για την αποχώρησή της από το Εθνικό Θέατρο» γράφει ο Αχιλλέας Μαμάκης, ο σημαντικότερος καλλιτεχνικός συντάκτης της εποχής. Η Μελίνα γίνεται έτσι, άθελά της, μήλον της έριδος μεταξύ των δύο σημαντικότερων σχολών του ελληνικού θεάτρου. Για τις ανάγκες της παράστασης, ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Νίκος Γκάτσος γράφουν το αριστουργηματικό «Χάρτινο το Φεγγαράκι», που ερμηνεύει πρώτη εκείνη.
Το 1953 γίνεται η δεύτερη κατά σειρά τιμώμενη με το Έπαθλο «Μαρίκα Κοτοπούλη» – το θεατρικό βραβείο ηθοποιίας που απονεμόταν κάθε δύο χρόνια στη νέα ηθοποιό που είχε πραγματοποιήσει την καλύτερη σκηνική δημιουργία. Στη Μελίνα απονέμεται για την ερμηνεία της στη «Δεύτερη Γυναίκα» του Άρθουρ Γουίνγκ Πινέρο.
Το 1960 ενσαρκώνει με μεγάλη επιτυχία μιαν άλλη ηρωίδα του Τένεσι Ουίλιαμς («Έχω μια συγγένεια με τις γυναίκες που έχει δημιουργήσει»), την Αλεξάνδρα ντε Λάγκο, στο έργο «Το Γλυκό Πουλί της Νιότης», υπό τις σκηνοθετικές οδηγίες, και σε αυτόν τον ρόλο, του Καρόλου Κουν. «Ζωντανεύει κατά τον πιο αδρό, χαρακτηριστικό και δημιουργικό τρόπο την κεντρική ηρωίδα» εκτιμά ο Αχιλλέας Μαμάκης. «Πρόκειται για προσωπική της επιτυχία πρώτης τάξεως. Η υποκριτική της απόδοση είναι τόσο πειστική, ώστε ο θεατής ξεχνάει ότι δεν έχει τα στοιχεία της φυσικής ωριμότητας που απαιτεί ο ρόλος. Είναι εξαίρετη».
Το 1966 οι «Los Angeles Times» γράφουν: «Τώρα που όλοι μάθαμε πού είναι η Ελλάδα, η Μελίνα Μερκούρη μετακομίζει στην Αμερική». Η πρωταγωνίστρια της ταινίας «Ποτέ την Κυριακή» μεταβαίνει στο Μπρόντγουεϊ για να πρωταγωνιστήσει στη θεατρική διασκευή του έργου. Στις 9 Απριλίου 1967, στο ιστορικό θέατρο Μαρκ Χέλινγκερ, κάνει πρεμιέρα το έργο «Illya, Darling» («Ίλυα, Αγάπη μου»), με τη Μελίνα στον ομώνυμο ρόλο. «Θα ήταν μια από τις μεγαλύτερες σταρ της Αμερικής, αν είχε ανακαλυφθεί μερικά χρόνια πριν» δηλώνει για τη 47χρονη πρωταγωνίστρια, παρακολουθώντας την παράσταση, η αμερικανίδα ηθοποιός Μπάρμπαρα Στάνγουικ. Από τις πρώτες σειρές του θεάτρου περνούν προσωπικότητες όπως ο Μάρλον Μπράντο, η Λορίν Μπακόλ, ο Χάρρυ Μπελαφόντε, ο Έντουαρντ Άλμπι και άλλοι. Η Μάρλεν Ντίτριχ, που την ίδια περίοδο μοιράζεται το θέατρο με τη Μελίνα, κάνοντας το δικό της μουσικό show, στέκεται στις πίσω σειρές για να τη δει κι εκείνη. «Μπαίνει στη σκηνή με παφλασμό σαν να έχει μόλις βγει από το κοχύλι της Αφροδίτης» γράφει ο κριτικός Γουόλτερ Κερ στους «New York Times». «Το χαμόγελό της είναι πλατύ σαν τη φλόγα του μεσημεριού. Τραγουδά πειστικά με φωνή βραχνή και κινείται σαν να είναι γεννημένη χορεύτρια. Είναι ένα πλάσμα που θα ήταν κανείς ευτυχής να καλέσει στο σπίτι των γονιών του όταν λείπουν» προσθέτει χαρακτηριστικά. Στην ίδια εφημερίδα ο κριτικός Ρεξ Ριντ αναφέρει: «Είχε ένα ακαθόριστο προσόν που κάνει χίλια χρόνια ελληνικής ιστορίας να εκρήγνυνται σε δόξα, όταν ανοίγει τα χέρια της, και μια μυστηριώδη χάρη που ξεκλειδώνει τα μυστικά των γυναικών όλων των εποχών, όταν ανοίγει την καρδιά της». Το περιοδικό «Life» τής αφιερώνει ένα ολόκληρο τετρασέλιδο με τίτλο «Ένας καυτός ελληνικός άνεμος φυσάει στο Μπρόντγουεϊ»: «Η Μελίνα Μερκούρη είναι μια αναζωογονητική παρουσία, ένας ρήτορας της χαράς της ζωής, ένας τελάλης του σεξ. […] Στην πρώτη εμφάνισή της στην αμερικανική σκηνή, είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο ο κόσμος πηγαίνει να δει το “Ίλυα, Αγάπη μου”, ένα μεγάλο μιούζικαλ του Μπρόντγουεϊ, βασισμένο στη φημισμένη ταινία του “Ποτέ την Κυριακή”. Στη σκηνή η Μελίνα είναι ακόμα πιο εκτυφλωτική απ’ ό,τι στην ταινία. Ακόμα και από τον εξώστη το πλατύ χαμόγελό της μοιάζει με κοντινό πλάνο. Πράγματι, η Μελίνα δίνει την εντύπωση ενός διαρκούς κοντινού πλάνου και μιας παρουσίας που δημιουργεί στο κοινό την επιθυμία να πέσει στην αγκαλιά της». Το θέατρο γεμίζει οκτώ φορές την εβδομάδα και το «Ίλυα, Αγάπη μου» ξεπερνάει το ρεκόρ της «Ωραίας μου Κυρίας». Αθροιστικά δίνονται 320 παραστάσεις του έργου στο Μπρόντγουεϊ, σε περίοδο περίπου 9 μηνών. Το 1968 το μιούζικαλ διεκδικεί 6 διαφορετικά βραβεία Tony, στα θεωρούμενα και ως Όσκαρ του Μπρόντγουεϊ. Η πρωταγωνίστρια όμως έχει ήδη αποφασίσει, στον κολοφώνα της δόξας της, να μην ακολουθήσει τον θίασο στην περιοδεία του έργου, για να αφοσιωθεί στον αντιδικτατορικό αγώνα…
Το 1975 η Μελίνα επιστρέφει στη θεατρική σκηνή της Αθήνας. Παίζει με τον Νίκο Κούρκουλο στην «Όπερα της Πεντάρας» τού Μπέρτολτ Μπρεχτ, που σκηνοθετεί ο Ζυλ Ντασέν. «Μια Μελίνα όλο ακτινοβολία και σίγουρο θεατρικό ένστικτο» γράφει χαρακτηριστικά ο κριτικός Σπύρος Παγιατάκης στην εφημερίδα «Απογευματινή».
Το 1976 πρωταγωνιστεί στον «μεγαλύτερο ρόλο που γράφτηκε ποτέ» σύμφωνα με την ίδια, τη «Μήδεια» του Ευριπίδη. «Είναι το “παράσημό” μου, το έργο με το οποίο αισθάνομαι ότι δικαιώθηκα για όλους τους αγώνες που έκανα, για την εξορία που έζησα» θα δηλώσει λίγους μήνες πριν φύγει απ’ τη ζωή. Μετά τον θάνατό της, ο Ζυλ Ντασέν θα παραδεχθεί ότι ήταν η καλύτερη ερμηνεία που είχε κάνει η γυναίκα της ζωής του στο θέατρο, παρά το ότι δεν ήταν εκείνος που την είχε σκηνοθετήσει στη συγκεκριμένη παράσταση.
Το 1979 επιστρέφει –σχεδόν 20 χρόνια μετά– στον ρόλο της Αλεξάνδρα ντε Λάγκο, υπό τις σκηνοθετικές οδηγίες –αυτήν τη φορά– του Ζυλ Ντασέν. «Έχω δει το “Γλυκό Πουλί της Νιότης” στο εξωτερικό και στον κινηματογράφο. Ειλικρινά, δεν έχω δει καλύτερη Αλεξάνδρα ντε Λάγκο από τη Μελίνα» θα πει ο Μάριος Πλωρίτης στη δική του αποτίμηση για τη θεατρική της καριέρα.
Το 1980 θα πραγματοποιηθεί το μεγάλο όνειρό της να παίξει στην Επίδαυρο. Σε σκηνοθεσία του Καρόλου Κουν, ενσαρκώνει την Κλυταιμνήστρα στην τριλογία «Ορέστεια» του Αισχύλου. Στο κοίλον του αρχαίου θεάτρου συναθροίζονται 35.000 θεατές σ’ ένα σαββατοκύριακο. Αυτή θα είναι η θριαμβευτική, δίκαιη αυλαία μιας μεγαλειώδους πορείας στο θεατρικό σανίδι…
Σήμερα μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα ότι η Μελίνα ήταν μια θεατρική ηθοποιός που γεννούσε τους ρόλους που της εμπιστεύονταν από τις πρόβες κιόλας. Μια γέννα που η ίδια συνήθιζε να αντιπαραβάλει με την έλλειψη μητρότητας στην πραγματική της ζωή. Ίσως γι’ αυτό ο “τοκετός” να ήταν πάντα πρόωρος. Οι χαρακτήρες που θα υποδυόταν είχαν εκ των προτέρων έναν άνισο αγώνα με την πληθωρική της προσωπικότητα. Ήταν αναπόφευκτο να επιβληθεί στις ηρωίδες της, γιατί από τη φύση της ήταν ισχυρότερη. Γι’ αυτό, άλλωστε, και πολλές από αυτές δεν υπήρξαν καν πριν απ’ αυτήν, αλλά γεννήθηκαν εξαιτίας της στο μυαλό και την ψυχή των θεατρικών συγγραφέων…
Η Μελίνα είχε τη δύναμη να αναστατώνει τις αισθήσεις στην πλατεία. Δεν είναι τυχαίο ότι δεν επαινέθηκε τόσο για την αυστηρή τεχνική της, όσο θαυμάστηκε για την εκρηκτική σκηνική παρουσία της. Ήταν πρώτα μοιραία γυναίκα και μετά επαγγελματίας θεατρίνα. Μάγευε τους θεατές κυρίως με την αλήθεια της ίδιας της ύπαρξής της και δευτερευόντως με τη θεατρικότητα των κινήσεων της. Ένα αληθινό φαινόμενο που δύσκολα θα επαναληφθεί στα ελληνικά θεατρικά δρώμενα…
«Εμένα κάποτε μου είπαν ότι θα με σκοτώσουν πάνω στη σκηνή.
Και το βρήκα σαν τον ωραιότερο τρόπο να πεθάνω...»
ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ
«Στέλλα, φύγε!»
Το 1955, σε ηλικία 35 χρονών, η Μελίνα κάνει την πρώτη της εμφάνιση στο κινηματογραφικό πανί πρωταγωνιστώντας στη «Στέλλα». Το σενάριο της ταινίας είναι βασισμένο στο θεατρικό έργο «Η Στέλλα με τα Κόκκινα Γάντια». Ένα θεατρικό έργο που έγινε κατευθείαν ταινία, πριν προλάβει να γίνει θεατρική παράσταση, καθώς ο σκηνοθέτης Μιχάλης Κακογιάννης δεν μπορούσε να αφήσει ανεκμετάλλευτη τη «ζωντανή θύελλα» που έλεγε ότι έβλεπε στο πρόσωπο της Μελίνας. «Ο χαρακτήρας της ηρωίδας είχε σαν πρώτη ύλη τον έντονο ψυχισμό και την ορμή της ίδιας της Μελίνας» θα ομολογήσει εκ των υστέρων και ο θεατρικός συγγραφέας Ιάκωβος Καμπανέλλης, που είδε στη νεαρή ηθοποιό, με τα πολύ κοντά, αγορίστικα μαλλιά, την «πιο χειραφετημένη γυναίκα στην Ελλάδα».
Στον ελληνικό Τύπο της εποχής εκφράζονται σοβαρές επιφυλάξεις για το τολμηρό θέμα της ταινίας, αλλά σχεδόν όλοι εξαίρουν την ερμηνεία της πρωταγωνίστριας. «Στον τομέα της ερμηνείας, η ταινία είναι μια σχεδόν ολοκληρωτική επιτυχία» γράφει ο Μάριος Πλωρίτης στην εφημερίδα «Ελευθερία». «Η Μελίνα Μερκούρη εισελαύνει, μπορείς να πεις, στην ελληνική οθόνη, παίζοντας μ’ έναν αναντικατάστατο αυθορμητισμό την ατίθαση Στέλλα, δίνοντας ζωντάνια και πειστικότητα στις περισσότερες εκρήξεις της». «Στο σύνολο, η “Στέλλα” της είναι, από την υποκριτική άποψη, ο πρώτος χαρακτήρας τού ελληνικού κινηματογράφου» καταλήγει ο γνωστός κριτικός. «Κι ένα καθαρά θετικό σημείο της ταινίας: μας αποκαλύπτει μια καταπληκτική ηθοποιό του κινηματογράφου, τη Μελίνα Μερκούρη» αναφέρει ο Κώστας Σταματίου στην εφημερίδα «Αυγή», παρατηρώντας ότι «χρησιμοποιεί τις υποκριτικές της δυνατότητες με αφάνταστη φυσικότητα, σε μια κλίμακα που πάει απ’ την πιο φτηνή χυδαιότητα ως τον πιο δυνατό δραματικό τόνο. Νιώθεις πως βλέπεις μια ηθοποιό κι όχι κάποια χολιγουντιανή άψυχη κούκλα. Μέχρι σήμερα ο ελληνικός κινηματογράφος δεν μας έχει δώσει τέτοια παρουσία». Ο καλλιτεχνικός συντάκτης του «Έθνους» Αχιλλέας Μαμάκης κάνει λόγο για το «νέο υποκριτικό απόκτημα της εγχωρίου Έβδομης Τέχνης», επαινώντας την «έκτακτη ενσάρκωση» της Στέλλας από τη Μελίνα. Σήμερα πολλοί έλληνες κριτικοί διατείνονται ότι η «Στέλλα» θα μπορούσε να διεκδικήσει τον τίτλο της καλύτερης ταινίας στην ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου...
Στο εξωτερικό η ταινία αντιμετωπίζεται με θαυμασμό και επαίνους. Κερδίζει τη Χρυσή Σφαίρα στην κατηγορία της καλύτερης ξενόγλωσσης και εκπροσωπεί επίσημα την Ελλάδα στο Φεστιβάλ Καννών. Παρότι θεωρείται φαβορί για τον Χρυσό Φοίνικα και η πρωταγωνίστρια της επικρατέστερη για το βραβείο καλύτερης ηθοποιού, κανένα από τα δύο βραβεία δεν καταλήγει σε ελληνικά χέρια. Μόνο η Ίζα Μιράντα, μέλος της κριτικής επιτροπής, θα απονείμει στην ελληνίδα ηθοποιό ένα ειδικό βραβείο ερμηνείας με το όνομά της: «Isa Miranda». Το συγκεκριμένο Φεστιβάλ, βέβαια, θα αποδειχθεί μοιραίο για τη Μελίνα, καθώς εκεί θα γνωρίσει για πρώτη φορά από κοντά τον άντρα της ζωής της, Ζυλ Ντασέν. Οι «Times» της Νέας Υόρκης αφιερώνουν ολόκληρο άρθρο για τη «Στέλλα» με τίτλο: «Νεορεαλισμός από την Αθήνα. Μελόδραμα με πρωταγωνίστρια τη Μελίνα Μερκούρη», το οποίο υπογράφει ο διακεκριμένος κριτικός Μπόσλεϋ Κράουδερ. Ο Κράουδερ περιγράφει την πρωταγωνίστρια ως «μια απαστράπτουσα ηθοποιό, που παίζει με ξέφρενο ρυθμό και ξεχειλίζει από ζωντάνια». Ενώ, στο Λονδίνο, ο κριτικός Άλαν Μπράιαν γράφει στην «Evening Standard»: «Καταφέρνει και πλάθει τη Στέλλα, την τίγρη στο σοκάκι, αληθινό ανθρώπινο ζώο, ένα μείγμα Άβα Γκάρντνερ και Άννας Μανιάνι». Ήταν η πρώτη και η τελευταία ταινία στην οποία η Μελίνα θα μιλούσε ολοκληρωτικά ελληνικά. Ο διεθνής κινηματογράφος είχε ήδη ανοίξει την αγκαλιά του για να υποδεχθεί το νέο του αστέρι…
Στις 18 Οκτωβρίου 1960 κάνει πρεμιέρα στον κινηματογράφο «Plaza Theatre» της Νέας Υόρκης η ταινία «Ποτέ την Κυριακή». Ακριβώς έναν μήνα μετά προβάλλεται πρώτη φορά και στο Λονδίνο, στον κινηματογράφο «London Pavillion». Η επιτυχία της είναι συγκλονιστική. Στη Νέα Υόρκη παίζεται για 25 συνεχείς εβδομάδες, κατακτώντας τη 19η θέση στο αμερικανικό box office του 1960. 4 εκατομμύρια δολάρια εισπράξεις στην Αμερική και περίπου 15 εκατομμύρια σε όλον τον κόσμο! «Την επιτυχία πουθενά δεν την αισθάνεσαι όπως στην Αμερική. Περνούσα από τα μαγαζιά και έπαιζαν όλα τα “Παιδιά του Πειραιά”. Παντού άκουγα τη φωνή μου. Ήταν μια παράκρουση» θυμάται δεκαετίες αργότερα η ίδια η Μελίνα. Σίγουρα, το «Ποτέ την Κυριακή» είναι η ταινία που την έκανε γνωστή σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης.
Οι κριτικές δεν θα μπορούσαν να κινούνται σε διαφορετικά μήκη κύματος. «Mercurial Melina» τιτλοφορείται το άρθρο του κριτικού Ρόμπερτ Τζίνα στους «New York Times», σε ένα λογοπαίγνιο του επωνύμου της Μελίνας με την αγγλική λέξη «mercury» (υδράργυρος). «Η Μελίνα Μερκούρη, μια ασυγκράτητη ελληνίδα ηθοποιός, με μαλλιά στο χρώμα του μελιού και χαμόγελο τίγρεως, μπορεί να έχει κάνει περισσότερα για την Ελλάδα από την Ακρόπολη, τον λόρδο Βύρωνα και το Σχέδιο Μάρσαλ συνδυασμένα. Στον κύριο ρόλο του “Ποτέ την Κυριακή”, μιας ταινίας χαμηλού κόστους (125.000 δολαρίων), με θέμα μια κυρία εύκολης αρετής, η Μελίνα έσπασε τα ρεκόρ εισπράξεων σ’ όλη τη Γη, άναψε μια φωτιά –που ακόμη συνεχίζεται– για τη μουσική της Ανατολικής Μεσογείου και βοήθησε στο να αρχίσει ένα τεράστιο ενδιαφέρον για τα σκηνογραφικά θαύματα και του ελληνικού τοπίου, και των Ελληνίδων. Ίσως δεν πρόκειται περί συμπτώσεως το γεγονός ότι, από τότε που προβλήθηκε το “Ποτέ την Κυριακή”, ο τουρισμός στην Ελλάδα έχει διπλασιαστεί. Σχεδόν μισό εκατομμύριο επισκεπτών θα εισβάλλουν στην ελληνική χερσόνησο τούτο τον χρόνο, αναζητώντας όχι μόνο στέγη και μαρμάρινα αγάλματα, αλλά και τη μουσική με τα μπουζούκια, το ελληνικό κρασί και το ασυγκράτητο κέφι. Όλα αυτά τα στοιχεία τα οποία πρόβαλε ζωηρά η ταινία “Ποτέ την Κυριακή”».
Στα Όσκαρ του 1961 η ταινία είναι υποψήφια σε πέντε διαφορετικές κατηγορίες (σκηνοθεσίας, σεναρίου, α΄ γυναικείου ρόλου, τραγουδιού και κουστουμιών), κερδίζοντας σε εκείνη του τραγουδιού, με τα «Παιδιά του Πειραιά» του Μάνου Χατζιδάκι να γνωρίζουν δεκάδες επανεκτελέσεις σε όλον τον κόσμο. Εκ των υστέρων, θα θεωρηθεί σοβαρή παράλειψη η μη πρόταση της ταινίας στην κατηγορία της καλύτερης ξενόγλωσσης, όπου πολύ δύσκολα θα έχανε από κάποια άλλη. Στις Χρυσές Σφαίρες κερδίζει το Διεθνές Βραβείο «Samuel Goldwyn».
Το 1962 η Μελίνα πρωταγωνιστεί στη δραματική ταινία «Φαίδρα», στον ομώνυμο ρόλο, με συμπρωταγωνιστή της τον Άντονι Πέρκινς. Το σενάριο φέρει την υπογραφή της Μαργαρίτας Λυμπεράκη και είναι παρμένο από την αρχαία τραγωδία «Ιππόλυτος» του Ευριπίδη. Η υπόθεση έχει μεταφερθεί από το παλάτι του μυθικού Θησέα στον εφοπλιστικό κόσμο της εποχής. «Η Μελίνα Μερκούρη δίνει την επιβλητική της παρουσία ως ένα από τα ωραιότερα “ταμπεραμέντα” του σήμερα. Ένα ταμπεραμέντο μπροστά στο οποίο η νοστιμάδα των στάρλετ βαπτίζεται επιεικώς ασημαντότητα» γράφει χαρακτηριστικά ο κριτικός Henry Rabine στη γαλλική εφημερίδα «La Croix». Δεκαετίες αργότερα, η ίδια η Μελίνα θα δηλώσει: «Αγάπησα τη “Φαίδρα” πάρα πολύ. Και λάτρεψα τον Τόνι Πέρκινς, ο οποίος είναι υπέροχος συνεργάτης και μου έμαθε να είμαι μέσα στο φως – γιατί εγώ κι εκεί ήμουν πολύ αναρχική. Δεν καθόμουν για το γκρο πλαν!»
Το 1964 προβάλλεται η αστυνομική περιπέτεια «Τοπ Καπί». Η ταινία σημειώνει πολύ μεγάλη εμπορική επιτυχία, με εισπράξεις 7 εκατομμυρίων δολαρίων. «Τα διαμάντια μπορεί να είναι ο καλύτερος φίλος της γυναίκας, αλλά τα σμαράγδια, τα οποία είναι πιο σπάνια και πιο ακριβά, μπορούν να τη συναρπάσουν. Ειδικά αν πρόκειται για τη Μελίνα Μερκούρη, με τις αστραφτερές ανταύγειες στα όμορφα μάτια της» γράφει η εφημερίδα «Chicago Tribune».
Το 1970 η Μελίνα δίνει μια εξαιρετική ερμηνεία στην «Υπόσχεση την Αυγή». Η ταινία είναι βασισμένη στο φερώνυμο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του διάσημου γάλλου συγγραφέα Ρομαίν Γκαρί. Σύμφωνα με πολλούς αμερικανούς κριτικούς, η Μελίνα άξιζε ακόμα και το Όσκαρ για τον ρόλο της Νίνας…
Βλέποντας σήμερα τις ταινίες αυτές, δεν μπορείς παρά να μακαρίζεις τον Μιχάλη Κακογιάννη στον οποίο οφείλεται η ενασχόληση της Μελίνας με την έβδομη τέχνη και τον Ζυλ Ντασέν που αφιέρωσε την καριέρα του σε εκείνη. Αμφότεροι εστίασαν τον κινηματογραφικό τους φακό σε μια γυναίκα που ήξερε πώς να τον γοητεύει και να τον κατακτά. Το ουσιαστικό «φακός», εξάλλου, είναι αρσενικού και όχι θηλυκού γένους. Κι η Μελίνα είχε τον τρόπο να ασκεί επιρροή σε κάθε αρσενικό…
Ο υπερχειλίζων ερωτισμός της μερκούρειας φύσης αποτέλεσε την πρώτη ύλη, αλλά και τον πυρήνα των ερωτικών ιστοριών που εκτυλίχθηκαν στο κινηματογραφικό πανί. Οι σκηνοθέτες τον κατέγραψαν και τον πέρασαν έτσι στην αιωνιότητα, ώστε να διεγείρει συναισθήματα στους απανταχού τηλεθεατές για πάντα. Όσοι είδαν τότε τη Μελίνα στη μεγάλη οθόνη, στις πρώτες προβολές των ταινιών, πιθανότατα θα αμφέβαλλαν αν η οθόνη ήταν αρκούντως μεγάλη για τη συγκεκριμένη ηθοποιό. Το πλάσμα αυτό φαινόταν σαν να μη χωράει πουθενά. Παρομοιάστηκε με ένα μεγάλο πουλί όχι μόνο λόγω του μήκους των άκρων της, αλλά και για τις ερμηνείες της στον κινηματογράφο. Ό,τι έχει φτερά, άλλωστε, δεν μπορεί ποτέ να μείνει στάσιμο σ' ένα σημείο. Θέλει πάντα να φτερουγίζει. Έτσι ήταν και η κινηματογραφική Μελίνα…
ΤΡΑΓΟΥΔΙ
«Αγάπη που ’γινες δίκοπο μαχαίρι…»
Η Μελίνα Μερκούρη έκανε περισσότερες από 90 ηχογραφήσεις που κυκλοφόρησαν στην επίσημη δισκογραφία. Η δημοσιογραφική έρευνα καταδεικνύει ότι σώζονται τουλάχιστον άλλες 50 ανέκδοτες ερμηνείες της, από ταινίες, τηλεοπτικές ή ραδιοφωνικές εκπομπές, παραστάσεις ή συναυλίες. Αθροιστικά, τραγούδησε περισσότερους από 30 συνθέτες και 40 στιχουργούς.
Απ’ όλα τα τραγούδια που ερμήνευσε, ειδικής μνείας χρήζουν βέβαια τα «Παιδιά του Πειραιά» του Μάνου Χατζιδάκι, από την ταινία «Ποτέ την Κυριακή» (1960). Πούλησαν περισσότερους από 50 εκατομμύρια δίσκους και, εν τέλει, αναδείχθηκαν σε ένα από τα δέκα πιο εμπορικά τραγούδια του 20ου αιώνα. Χρειάστηκε, δε, να περάσουν 44 ολόκληρα χρόνια, σχεδόν μισός αιώνας, ώστε να μπορέσει για δεύτερη φορά ένα μη αγγλόφωνο τραγούδι –όπως αυτό– να κερδίσει το Όσκαρ Τραγουδιού.
Στη «Φαίδρα» (1962) ερμήνευσε τα ερωτικά τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη «Αστέρι μου, Φεγγάρι μου» (σε στίχους Γιάννη Θεοδωράκη) και «Σε Πότισα Ροδόσταμο» (σε στίχους Νίκου Γκάτσου). Το αμερικανικό μουσικό περιοδικό «Billboard», στην κριτική του για τον δίσκο με τη μουσική της ταινίας, είχε χαρακτηρίσει τη φωνή της Μελίνας ως μεσογειακή εκδοχή εκείνης της Μάρλεν Ντίτριχ, με μια επιπλέον γήινη και αισθησιακή χάρη…
Συγκλονιστική ήταν η ερμηνεία της στον «Καημό» των Μίκη Θεοδωράκη – Δημήτρη Χριστοδούλου, όπως ηχογραφήθηκε το 1962. Και μόνο αυτή αρκεί, συγκρινόμενη ασυναίσθητα με τις δεκάδες διαφορετικές εκτελέσεις που γνώρισε το συγκεκριμένο τραγούδι, για να θαυμάσει κάποιος την τραγουδίστρια Μελίνα.
Για τις ανάγκες του τηλεοπτικού ντοκιμαντέρ «Η Ελλάδα της Μελίνας» (1964) συνεργάστηκε με τον Σταύρο Ξαρχάκο ερμηνεύοντας τα τραγούδια «Να με Θυμάσαι και να μ’ Αγαπάς» (σε στίχους Βαγγέλη Γκούφα), «Τι Έχει και Κλαίει το Παιδί» (σε στίχους Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου) και «Σαββατόβραδο στην Καισαριανή» (σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου). Ο στίχος «Να με θυμάσαι, να μ’ αγαπάς», με την υπογραφή της Μελίνας, γράφτηκε μεταξύ άλλων στην επιτύμβια πλάκα της…
Για τις ανάγκες του τηλεοπτικού ντοκιμαντέρ «Η Ελλάδα της Μελίνας» (1964) συνεργάστηκε με τον Σταύρο Ξαρχάκο ερμηνεύοντας τα τραγούδια «Να με Θυμάσαι και να μ’ Αγαπάς» (σε στίχους Βαγγέλη Γκούφα), «Τι Έχει και Κλαίει το Παιδί» (σε στίχους Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου) και «Σαββατόβραδο στην Καισαριανή» (σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου). Ο στίχος «Να με θυμάσαι, να μ’ αγαπάς», με την υπογραφή της Μελίνας, γράφτηκε μεταξύ άλλων στην επιτύμβια πλάκα της…
Η Μελίνα, όταν τραγουδούσε, “κάρφωνε” τις λέξεις σαν μαχαιριές στο μικρόφωνο. Τις χώριζε μία-μία και τις τόνιζε, σαν να ήθελε να δείξει πόση αξία έδινε σε καθεμιά. Γινόταν ένα με τους στίχους, τους οποίους βίωνε στο πετσί της. Στην πραγματικότητα, απλά έπαιζε έναν ακόμα θεατρικό ρόλο. Καθετί που έχει καταγραφεί στη δισκογραφία με εκείνη ερμηνεύτρια μοιάζει με ένα μικρό θεατρικό μονόπρακτο. Η ενασχόλησή της με το τραγούδι δεν ήταν συμπλήρωμα αλλά φυσική προέκταση της ενασχόλησής της με την υποκριτική. Ακουγόταν βραχνή από τα χιλιάδες τσιγάρα, αλλά με μια βραχνάδα γλυκιά, που αντανακλούσε τον μεσογειακό ερωτισμό και τη ζεστασιά της ελληνικής επικοινωνίας. Μια φωνή που έμοιαζε να βγαίνει σαν λάβα από το ελληνικό ηφαίστειο της Σαντορίνης…
Σίγουρα, δεν είναι λίγοι εκείνοι που διεκδίκησαν μετά τη Χούντα τον τίτλο του αντιστασιακού για ίδια οφέλη. Υπάρχουν, όμως, και οι εξαιρέσεις. Μια από τις ελάχιστες Ελληνίδες που τον δικαιούνται απόλυτα, έστω κι αν δεν προσπάθησαν να τον εξαργυρώσουν μεταπολιτευτικά, είναι η Μελίνα Μερκούρη…
Το 1968 ο αγνός και άδολος πατριωτισμός της Μελίνας την οδηγεί να θυσιάσει ανενδοίαστα την καριέρα της στην υποκριτική. Η απόφαση λαμβάνεται σε μια στιγμή που καθιστά τη θυσία αυτή καλλιτεχνική αυτοχειρία. Είναι η εποχή που το άστρο της βασιλεύει στην Αμερική, καθώς θριαμβεύει κάθε βράδυ στο Μπρόντγουεϊ, στον ρόλο της Ίλυα από το «Ποτέ την Κυριακή». Χρόνια αργότερα, η ίδια αναλογιζόταν: «Εγκατέλειψα την καριέρα μου, εκατομμύρια εκατομμυρίων, σε μια ηλικία όπου μου προτείνονταν οι μεγαλύτεροι ρόλοι». Είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν κάποια άλλη σταρ, τέτοιου βεληνεκούς, θα έδειχνε πότε τόσο έμπρακτα την απουσία ματαιοδοξίας, μπροστά στο κάλεσμα της πατρίδας της. Η Μελίνα ακούει τη φωνή της συνείδησής της και αφοσιώνεται ψυχή τε και σώματι στον αντιδικτατορικό αγώνα…
Μέχρι και την τελευταία εμφάνισή της, κάθε βράδυ, μετά την αυλαία, τραγουδά τον «Ζορμπά» του Μίκη Θεοδωράκη και μιλάει εναντίον της Χούντας. Οι απειλές για τη ζωή της γίνονται η καθημερινότητά της. Το FBI υποχρεώνεται να την προστατεύει κατά τη διάρκεια των παραστάσεων και να τη συνοδεύει στη μετακίνησή της από και προς το θέατρο Μαρκ Χέλινγκερ.
Οι κυρώσεις εναντίον της από την Αθήνα πέφτουν σαν βροχή. Το ανασυσταθέν από τη δικτατορία Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών τη διαγράφει από τα μητρώα του. Το συνδικάτο των Ελληνικών Τουριστικών Πρακτορείων την ανακηρύσσει «προδότρια της πατρίδας». Η ελληνική Εκκλησία την αφορίζει. Το σοβαρότερο, η Χούντα τής αφαιρεί την ελληνική υπηκοότητα και δημεύει την περιουσία της στην Ελλάδα. Η Μελίνα, αγέρωχη, δεν πτοείται. Η απάντησή της στην αφαίρεση της ιθαγένειας περνάει στην ιστορία: «Γεννήθηκα Ελληνίδα και θα πεθάνω Ελληνίδα. Ο Παττακός γεννήθηκε φασίστας και θα πεθάνει φασίστας. Αν θέλει να με κάνει Ζαν ντ’ Αρκ, είναι δικαίωμά του».
Αρχίζει περιοδεία κατά της Χούντας στην Ευρώπη, με πρώτο σταθμό το Λονδίνο, όπου μιλά στην πλατεία Τραφάλγκαρ στις 21 Απριλίου 1968 («την επέτειο της ντροπής», όπως χαρακτηριστικά λέει). Τηλεοπτικά στιγμιότυπα με τη Μελίνα πάνω στην εξέδρα, ντυμένη με το αγαπημένο της κόκκινο φόρεμα, να τραγουδά «το μέτωπο τούς Έλληνες καλεί ξανά στη μάχη» και «τούτο το χώμα είναι δικό τους και δικό μας» διασώζονται μέχρι σήμερα και προκαλούν ρίγος. Μετά το Λονδίνο, ακολουθούν το Όσλο, η Στοκχόλμη, το Ελσίνκι, το Βερολίνο, το Στρασβούργο, το Ντύσσελντορφ, το Άμστερνταμ, οι Βρυξέλλες και το Παρίσι. Στις 7 Μαρτίου 1969, στο Θέατρο της Γένοβας, όπου θα μιλούσε, ανακαλύπτεται –ευτυχώς εγκαίρως– βόμβα που σκόπευε να τη σκοτώσει αδιαφορώντας για τις “παράπλευρες απώλειες” στους θεατές. Λίγους μήνες αργότερα, κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στο Βέλγιο. Εκείνη είναι άοπλη. Μόνο όπλο της, ο ανυπότακτος λόγος της. Ομιλίες, συνεντεύξεις, τραγούδια. Ταξιδεύει συνολικά σε 14 διαφορετικές χώρες με έναν και μόνο στόχο: να ευαισθητοποιήσει την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη εναντίον του καθεστώτος της Αθήνας.
Το 1971 κυκλοφορεί η αυτοβιογραφία της με τίτλο την απάντησή της στην αφαίρεση της ιθαγένειας: «Γεννήθηκα Ελληνίδα». Τα έσοδα από τις πωλήσεις της διατίθενται στον αντιδικτατορικό αγώνα. Η Μελίνα ξεκινάει το βιβλίο της ως εξής: «Εκείνο που αγαπώ περισσότερο στον κόσμο είναι η Ελλάδα, αλλά δεν μπορώ να δω τη θάλασσά της, τους λόφους της, τον ήλιο της, την αντανάκλαση του ήλιου πάνω στους λόφους της. Δεν μου επιτρέπεται να γυρίσω στην Ελλάδα. Γι’ αυτό γράφω αυτό το βιβλίο».
Η Χούντα είναι που της απαγορεύει την είσοδο στη χώρα. Η χρόνια απουσία της από τα πάτρια εδάφη τής προκαλεί μεγάλη θλίψη. «Δεν μπορώ να ζήσω χωρίς την Ελλάδα. Νομίζω ότι η μεγαλύτερη θυσία που έκανα στη ζωή μου ως άνθρωπος είναι ότι κατάφερα να μείνω εξορία 7,5 ολόκληρα χρόνια» θα δηλώσει χρόνια αργότερα. Σε μια απέλπιδα προσπάθεια, ταξιδεύει στο Κουσάντασι, στα παράλια της Τουρκίας, περιμένοντας τα πλοία που πηγαινοέρχονται από τη Σάμο, για να μάθει νέα από την πατρίδα. Η κίνησή της αυτή περιγράφεται στο γαλλικό τραγούδι «Les Bateaux de Samos» («Τα πλοία από τη Σάμο»), που ηχογραφεί στο Παρίσι το 1972. Η αιώνια Ελληνίδα παίρνει στη γαλλική πρωτεύουσα ένα βάζο με λίγο αιγιοπελαγίτικο νερό και μερικά βότσαλα, για να έχει στο σπίτι της κάτι από Ελλάδα…
Προς το τέλος της ζωής της, η Μελίνα εκμυστηρεύεται στους οικείους της μια μακάβρια αλλά ταυτόχρονα συγκλονιστική επιθυμία της. Να ταφεί ντυμένη με το κόκκινο φουστάνι που φορούσε σ’ όλη τη διάρκεια του αντιδικτατορικού αγώνα, όταν “όργωνε” την Ευρώπη. Ο θάνατός της στην Αμερική καθιστά αδύνατο κάτι τέτοιο και το φουστάνι τοποθετείται τελικά στο φέρετρό της, δίπλα στη σορό της. Στο μνήμα της, οι ημερομηνίες γέννησης και θανάτου της συνοδεύονται με τις φράσεις «Γεννήθηκε Ελληνίδα, Πέθανε Ελληνίδα», από τη μνημειώδη απάντησή της στους συνταγματάρχες…
– «Εσείς τι σημαντικό έχετε προσφέρει σ' αυτόν τον τόπο;»
– «Τίποτα, εκτός από τη ζωή μου...»
«Και αν με ρωτήσετε αν θα ζω όταν τα μάρμαρα του Παρθενώνα επιστρέψουν στην Ελλάδα,
σας λέω πως ναι, θα ζω. Αλλά κι αν ακόμη δεν ζω πια, θα ξαναγεννηθώ…»
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
«Η βαριά βιομηχανία της Ελλάδας…»
Το 1974, με πρόταση του Ανδρέα Παπανδρέου, η μεγάλη ηθοποιός πολιτεύεται σε μια εκλογική περιφέρεια του Πειραιά και όχι της Αθήνας. Ο ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ δεν ξεχνά πως η υποψήφιά του έχει κάνει γνωστό σε όλον τον κόσμο το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας τραγουδώντας τα «Παιδιά του Πειραιά».
Το 1977 η Μελίνα εκλέγεται βουλευτής στη Β΄ Περιφέρεια Πειραιά. Ο σκηνοθέτης Φράνκο Τζεφιρέλι τής προσφέρει 300.000 δολάρια για να παίξει τη Φιλουμένα Μαρτουράνο στον κινηματογράφο, αλλά εκείνη αρνείται. «Έχω κάνει ένα συμβόλαιο με τους 14.000 ανθρώπους που με ψήφισαν να τους υπηρετήσω».
Το 1977 η Μελίνα εκλέγεται βουλευτής στη Β΄ Περιφέρεια Πειραιά. Ο σκηνοθέτης Φράνκο Τζεφιρέλι τής προσφέρει 300.000 δολάρια για να παίξει τη Φιλουμένα Μαρτουράνο στον κινηματογράφο, αλλά εκείνη αρνείται. «Έχω κάνει ένα συμβόλαιο με τους 14.000 ανθρώπους που με ψήφισαν να τους υπηρετήσω».
Το 1981, με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία (κατά σύμπτωση, την ημέρα των γενεθλίων της), αναλαμβάνει το Υπουργείο Πολιτισμού και γίνεται η μόνιμη εξαίρεση σε δεκαέξι ανασχηματισμούς του πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου. Παραμένει αμετακίνητη και αναντικατάστατη στη θέση της. Κατά γενική ομολογία, είναι το πιο λαμπερό πρόσωπο της παράταξής της. Ο πρωθυπουργός αξιοποιεί την ακτινοβολία της για να προσεγγίσει κορυφαίους ξένους ηγέτες και να προβάλει τις εθνικές θέσεις.
Η Μελίνα, από την πλευρά της, μεταμορφώνει το Υπουργείο Πολιτισμού σε ένα δεύτερο Υπουργείο Εξωτερικών. Πλάσμα ρηξικέλευθο και ασυμβίβαστο, σπάει κάθε πρωτόκολλο στις συναντήσεις με ομολόγους της και αρχηγούς κρατών. Παρότι εκπροσωπεί μια φαινομενικά μικρή χώρα, υποχρεώνει τους πάντες να την αντιμετωπίσουν επί ίσοις όροις, αξιοποιώντας τα επικοινωνιακά της χαρίσματα. Την ισχυρή πειθώ και την αφοπλιστική αμεσότητά της.
Ευφυέστατη και ετοιμόλογη, καταφέρνει να “στριμώξει” μπροστά στις κάμερες τον τότε διευθυντή του Βρετανικού Μουσείου, Ντέιβιντ Γουίλσον, για να συναινέσει στην επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα από το Λονδίνο στο αθηναϊκό μνημείο. Ένα αλησμόνητο τηλεοπτικό στιγμιότυπο, που παρακολουθούν εκατομμύρια τηλεθεατές από όλον τον κόσμο. Όλα έχουν ξεκινήσει με δική της πρωτοβουλία, το 1982, όταν, ως Υπουργός Πολιτισμού, προβάλλει το αίτημα της ελληνικής κυβέρνησης στη Γενική Διάσκεψη του Εκπαιδευτικού, Επιστημονικού και Πολιτιστικού Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών.
«Η βασική βιομηχανία της Ελλάδας, η πιο μεγάλη, είναι η Τέχνη, ο Πολιτισμός» υπογραμμίζει επανειλημμένα στις συνεντεύξεις της. Παρά τους περιορισμένους πόρους που διατίθενται για το υπουργείο της, παράγει κι εκείνη έργο που προσιδιάζει ως προς τον όγκο του σε βιομηχανική παραγωγή. Στην ελληνική επαρχία, ιδρύει δέκα Δημοτικά Περιφερειακά Θέατρα. Στην Αθήνα, συλλαμβάνει την ιδέα της ενοποίησης του ιστορικού κέντρου, στον άξονα Ιερά Οδός – Πλάκα – Στύλοι Ολυμπίου Διός, για να δημιουργηθεί ένα ενιαίο αρχαιολογικό πάρκο, και δρομολογεί την πρώτη ανάθεση έργου για τη σχετική μελέτη. Στην επικράτεια, κηρύττει πάνω από 2.500 κτίρια διατηρητέα, για να διασωθούν τα δείγματα της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, πείθει τους δέκα ηγέτες τής τότε Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας για την εγκαινίαση ενός νέου ευρωπαϊκού πολιτιστικού θεσμού, της Ευρωπαϊκής Πόλης Πολιτισμού, μετέπειτα Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης. Το 1985 η Αθήνα γίνεται η πρώτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Μεταξύ άλλων δεκάδων ευρωπαϊκών πόλεων, ακολουθούν η Θεσσαλονίκη (το 1997) και η Πάτρα (το 2006).
Στην τελευταία της θητεία, σχεδιάζει τη μετατροπή του Αιγαίου σε πολιτιστικό πάρκο (με το πρόγραμμα «Αιγαίο Αρχιπέλαγος») και την εισαγωγή του πολιτισμού στα σχολεία (με το πρόγραμμα «ΜΕΛΙΝΑ» – Εκπαίδευση και Πολιτισμός). «Η πρότασή μας είναι να μπει ο Πολιτισμός στην παιδεία από την πρώτη τάξη του δημοτικού» δηλώνει λίγες μέρες πριν αναλάβει για τελευταία φορά υπουργικά καθήκοντα.
Χωρίς καμία αμφιβολία, η μακροβιότερη μέχρι σήμερα Υπουργός Πολιτισμού άφησε πίσω της πρωτόγνωρο έργο. Αλλά και ανεκπλήρωτα οράματα. Ισχυρή παρακαταθήκη αλλά, ταυτόχρονα, βαριά υποχρέωση συνέχισης των προσπαθειών της από τις επόμενες γενιές Ελλήνων…
ΜΙΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ
«Φωτιές ανάβανε μες τα δυο της μάτια…»
Τα πάντα πάνω της ξεπερνούσαν το μέτρο. Από το χαμόγελο μέχρι το μήκος των άκρων της. Σε αυτό συγκλίνουν όσοι τη γνώρισαν και προσπάθησαν να την περιγράψουν. Τα μάτια της; Υπερβολικά μεγάλα, υγρά, πυρετώδη, ατίθασα, εξέφρασαν τη θέλησή της για τη ζωή. Κοίταζαν τον συνομιλητή τους κατάματα, με ζέση, και τον καθήλωναν. Έλεγαν πως σπινθηροβολούσαν και οι κόρες τους διαστέλλονταν όταν μιλούσε για ό,τι παθιαζόταν. Ένα μοναδικό βλέμμα, προκλητικό και άγριο όταν έπαιζε. Το στόμα της; Τεράστιο σε πλάτος, φαινομενικά αντικινηματογραφικό. Όταν γελούσε, τη μεταμόρφωνε σ’ έναν ασυγκράτητο ηχητικό χείμαρρο – μνημειώδη σε όσους τον έζησαν. Τα χείλη της; Μονίμως αξεδίψαστα. Η φωνή της; Λάγνα, βραχνή, με εμφανή τα σημάδια από τον καπνό που εισέπνεε αχόρταγα, αψηφώντας τις συνέπειες. Τα χέρια της; Έμοιαζαν με φτερά ενός μεγάλου πουλιού, έτοιμου να αγκαλιάσει όλον τον κόσμο. Τα μαλλιά της; Στο χρώμα του μελιού. Κατά έναν μοιραίο τρόπο, στο ίδιο χρώμα με εκείνα των ματιών της. Σχεδόν πάντα χυτά και ακατάστατα. Το πρόσωπό της; Άλλοτε δραματικό, κι άλλοτε φωτεινό και ακτινοβόλο. Το σώμα της; Λυγερό και αισθησιακό. Απέπνεε μια σπάνια ερωτική αύρα και προκαλούσε την έλξη. Σε όρθια στάση φαινόταν κυπαρισσένιο. Μέχρι εκείνη να μεταμορφωθεί σε κύκνο περπατώντας. Γιατί βάδιζε πάντα αγέρωχα με το κεφάλι ψηλά. Σαν να αναζητούσε στον ορίζοντα τα όνειρά της...
Η φύση της; Πρωτόγονη και ανυπότακτη. Η φαινομενική αδεξιότητά της δεν ήταν ψεγάδι αλλά βασικό στοιχείο της γοητείας της. Όλοι τη θυμούνται σήμερα ξυπόλυτη, καθιστή πάνω στα διπλωμένα της πόδια. Μια γυναίκα που δεν μπορούσε να υπακούσει σε νόρμες και να χωρέσει πουθενά ως ημίμετρο. Όπως είχε γραφτεί, ήταν ολόκληρη μπροστά σου ή απουσίαζε. Ποτέ κάτι ενδιάμεσο. Στην ουσία της αναγνωριζόταν ως η πιο χαρακτηριστική εκδοχή του δαιμονισμένου θηλέος…
Η προσωπικότητα της; Αδύνατον να περιγραφεί! Ανεξήγητα πώς, αφόπλιζε τον περίγυρο, επιβάλλοντας τη Μελίνα παντού και πάντα. Δεν είναι τυχαίο ότι ενέπνευσε θεατρικούς ογκόλιθους, όπως ο Ιάκωβος Καμπανέλλης και ο Τέρενς Μακ Νάλλυ, να γεννήσουν εκ του μηδενός νέα θεατρικά έργα («Η Στέλλα με τα Κόκκινα Γάντια», «Cuba Si»).
Αν έπρεπε να ειπωθεί μία φράση μόνο για κατακλείδα, η Μερκούρη ήταν η απόλυτη ενσάρκωση της Ελλάδας. Στην περίπτωση που ξαναγεννιόταν σήμερα, θα είχε κάθε δικαίωμα να επιλέξει το «Ελλάδα» για μικρό της όνομα αντί του «Μελίνα». Προσωποποίησε, εκτός από την ίδια τη ζωή, τα ιδανικά της πατρίδας μας. Την ελευθερία, την αξιοπρέπεια και την αλληλεγγύη. Με το πάθος που χαρακτηρίζει το ελληνικό γονίδιο…
– «Πού με ξέρεις εσύ;»
– «Άντε καλέ, που δεν σε ξέρω. Εσύ δεν είσαι η μαμά Ελλάς;»
Από διάλογο της Μελίνας μ' ένα παιδί 13 ετών.
Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ
«Από μικρό παιδί με σιχαινόντουσαν ή με λάτρευαν…»
Τη σιχαινόντουσαν οι συντηρητικοί και σνομπ τύποι. Τη λάτρευαν οι απλοί και λαϊκοί άνθρωποι. Εκατοντάδες είναι αυτοί που αισθάνονται σήμερα περήφανοι που τη γνώρισαν. Συνήθως, δεν μιλούν για προτερήματα ή ελαττώματα, καθώς ούτε ο χαρακτήρας της μπορούσε να υποταχθεί σε αυτό το δίπολο. Είχε αυτό το θείο χάρισμα ακόμα κι όταν κάποιος διαφωνούσε πλήρως μαζί της, να την αγαπάει. Ήταν αχόρταγη για εκδηλώσεις αγάπης, γιατί ξεχείλιζε πρώτα η ίδια από αυτό το συναίσθημα («Σ' ένα πράγμα είμαι ευάλωτη. Θέλω να μ' αγαπάνε. Αυτό είναι ίσως κι η μόνη μου αδυναμία»). Έκανε τον άλλον να αισθάνεται δικός της άνθρωπος με την απλότητα, την αμεσότητα και τη ζεστασιά που εξέπεμπε. Το μόνο πράγμα που την εξόργιζε ήταν η έλλειψη μπέσας. Ίσως γιατί ήταν άντρας στις σχέσεις της με τους άλλους ανθρώπους («Είμαι μάγκας βαθιά μέσα στην ψυχή μου, γιατί έμαθα να είμαι μάγκας από παιδί»). Στο περιβάλλον της δεν υπήρξε ποτέ “αυλή”, παρά μόνο πραγματικοί φίλοι. Φίλοι στους οποίους είχε τυφλή αφοσίωση και δινόταν ολοκληρωτικά.
Σε ερώτηση δημοσιογράφου για το τι θα ήθελε να γίνει άμα πεθάνει, είχε απαντήσει: «Ένα ελληνικό λαϊκό τραγούδι». Παρά την αστική της καταγωγή, ήταν βαθιά λαϊκή. Λαϊκή χωρίς να είναι λαϊκίστρια. Δεν δίστασε να δείξει αδιαφορία για κροίσους που την πλησίασαν, επειδή την είχαν απογοητεύσει με τη δημόσια στάση τους. «Ήξερε να φέρεται στις κυρίες σαν σε υπηρέτριες και στις υπηρέτριες σαν σε κυρίες» είχε ειπωθεί κάποτε για εκείνη. Εκτιμούσε τους ανθρώπους του πνεύματος και όχι του πλούτου. Τους ποιητές, τους συγγραφείς και τους καλλιτέχνες. Στη θητεία της στο Υπουργείο Πολιτισμού, όσοι την προσφωνούσαν αρχικά «κυρία Υπουργό», σε δύο λεπτά την είχαν αποκαλέσει «Μελίνα». Οι απλοί άνθρωποι, άλλωστε, δεν την φώναξαν ποτέ «κυρία Μερκούρη». («Το μεγαλύτερό παράσημο της ζωής μου: Να με φωνάζουν "Μελίνα μας" και να μου μιλάνε στον ενικό»). Πριν περάσει το περιστύλιο της Βουλής, είχε ήδη μοιράσει τον μισθό της στους σερβιτόρους και στις καθαρίστριες. Βοηθούσε ανθρώπους που είχαν οικονομικά ανάγκη, χωρίς να τους καλλιεργεί την εντύπωση ότι υποχρεώνονται. Σαν να ήθελε να ανταποδώσει όσα της είχε χαρίσει η ζωή…
Αν και είναι πασίγνωστη η λατρεία της για την Ακρόπολη, όταν βρέθηκε ένα νεοκλασικό επί της Διονυσίου Αρεοπαγίτου για να γίνει μόνιμη στέγη της, απέρριψε την ιδέα για να μην μπορέσουν ποτέ να της καταλογίσουν ότι δρομολόγησε την πεζοδρόμηση της συγκεκριμένης οδού για να επωφεληθεί…
«Θαρρώ πως ωκεανοί δεν θα ’φταναν να καθρεφτίσουν την ψυχή της…»
Νίκος Ζωρογιαννίδης, γενικός διευθυντής του Υπουργείου Πολιτισμού
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΚΑΙ Η ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ
«Να με θυμάσαι και να μ’ αγαπάς…»
Το 1988 τη χτυπά ο καρκίνος στον θώρακα. Οι γιατροί της δίνουν έξι με δώδεκα μήνες ζωής. Εκείνη δεν θα ζήσει έξι μήνες αλλά έξι χρόνια. «Η μόνη μου χαρά που αρρώστησα είναι ότι θα πεθάνω πριν από τον Ντασέν» εξομολογείται στη στενή της φίλη Μανουέλα Παυλίδου. Θα ελαττώσει το τσιγάρο, αλλά δεν θα το κόψει. «Δεν πρέπει να καπνίζω, το ξέρω. Αλλά αν δεν καπνίσω καθόλου, θα είμαι άρρωστη. Δηλαδή, το τελευταίο πράγμα που είναι κέφι, που είναι ηδονή, που μου θυμίζει τα νιάτα μου, φλερτ, μουσικές, vacances, ωραία δέντρα, είναι το τσιγάρο» θα δηλώσει δύο χρόνια πριν “φύγει”. Αθεράπευτη θεριακλού, είχε ξεκινήσει την επιβλαβή συνήθεια από τα έντεκα μόλις χρόνια της.
Στο τελευταίο της ταξίδι για το νοσοκομείο «Memorial» της Νέας Υόρκης, τον Φεβρουάριο του 1994, θα ντυθεί στα γαλανόλευκα χρώματα της Ελλάδας, διαισθανόμενη το τέλος («έχω μια υποψία ότι θα πεθάνω»). Εκεί θα αφήσει όντως την τελευταία της πνοή στις 6 Μαρτίου 1994, ημέρα Κυριακή. Η μοίρα, σ' ένα από τα δικά της παιχνίδια, θα ρίξει την αυλαία της μυθικής αυτής γυναίκας στην πόλη όπου έζησε τον μεγαλύτερο θεατρικό της θρίαμβο, αντιστρέφοντας τον τίτλο της μεγαλύτερης κινηματογραφικής της επιτυχίας. Κυριακή για πάντα...
Οι διασημότερες εφημερίδες του κόσμου την αποχαιρετούν με διθυραμβικά σχόλια στα πρωτοσέλιδά τους: «Το μέλι και η φωτιά» («Le Figaro»), «Τελευταία ελληνίδα θεά» («Corriere della Sera»), «Η ίδια η Ελλάδα» («Guardian»), «Φλογερή υπερασπίστρια της ελληνικής κληρονομιάς» («Financial Times»), «Η γυναίκα των άκρων και των μεγάλων παθών» («Repubblica»), «Η Ζαν ντ’ Αρκ της Ελλάδας» («Berliner Zeitung»). Όλες οι οθόνες στο Μπρόντγουεϊ γεμίζουν με την εικόνα της γράφοντας: «Ένας θρύλος πέθανε».
«Σαν θα γυρίσω στην πατρίδα, θέλω πολύ κόσμο στο αεροδρόμιο να με περιμένει» είχε εκμυστηρευτεί λίγο πριν “φύγει”. Η επιθυμία της θα εκπληρωθεί στο ακέραιο. Ποτέ άλλοτε στα χρονικά αυτού του τόπου δεν συγκεντρώθηκε τόσος κόσμος στο αεροδρόμιο για να συνοδεύσει κάποιον που “έφευγε”. Η πατρίδα υποδέχεται τη σορό της υπό τους ήχους του εθνικού ύμνου και του «Πένθιμου Εμβατηρίου» του Σοπέν. Κατά μοιραία σύμπτωση, την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας (στις 8 Μαρτίου). Η κηδεία της πραγματοποιείται με τιμές εν ενεργεία Πρωθυπουργού – η πρώτη και η μοναδική μέχρι σήμερα Ελληνίδα που κηδεύεται με αυτόν τον τρόπο. Τα θέατρα και τα καταστήματα στο Μπρόντγουεϊ παραμένουν κλειστά για να την τιμήσουν.
«Ήσουν, είσαι το φως της Ελλάδας. Γυναίκα φλόγα, γυναίκα λάβαρο, γυναίκα έμβλημα, γυναίκα φάρος, γυναίκα γυναίκα» ανέφερε ο υπουργός Πολιτισμού της Γαλλίας Ζακ Λανγκ, σε έναν συγκλονιστικό επικήδειο. «Έδωσες τον ήλιο της ψυχής σου, έδωσες ελπίδα και αξιοπρέπεια, θέρμη και υπερηφάνεια στον λαό σου, που σήμερα σ' το ανταποδίδει τόσο δυνατά». Περίπου 1,5 εκατομμύριο άνθρωποι εκτιμάται ότι τη συνόδευσαν στην τελευταία της κατοικία στο Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών («Εγώ θα έχω την πιο μεγάλη κηδεία όταν πεθάνω. Είμαι σίγουρη»). «Η αποθέωση του θηλέος και η μεγάλη κατάφαση της ζωής άνοιξε πανιά γι’ αλλού» είπε ο κριτικός θεάτρου Κώστας Γεωργουσόπουλος στον δικό του επικήδειο, μιλώντας για «ένα φυσικό φαινόμενο σαρκωμένο στην τελειότερη δυνατή μορφή που μπορεί να πάρει η ύλη». Η χορωδία της Λυρικής Σκηνής έψαλλε αγγελικά την εξόδιο ακολουθία, ενώ στο σκεπασμένο με την ελληνική σημαία φέρετρο είχαν εναποτεθεί τα παράσημα που της είχαν απονεμηθεί από διάφορα ευρωπαϊκά κράτη. Οι περισσότεροι απλοί άνθρωποι περίμεναν δυο-τρεις ώρες μέσα στη βροχή για να της αφήσουν ένα πακέτο τσιγάρα απ’ αυτά που κάπνιζε. Κατά τη διάρκεια της ταφής της, έψαλλαν τον εθνικό ύμνο, φώναζαν «αθάνατη», ενώ μία ανώνυμη φωνή ξεχώρισε:
Ώρα καλή, Μελίνα μας
και στου ουρανού τον θρόνο
Ελγίνεια να μην ξαναβρείς
μα Παρθενώνες μόνο!
«Στον Παράδεισο θα μπορώ να κυκλοφορώ ξυπόλυτη; Θα μπορώ να τρέχω πάνω-κάτω χωρίς να κινδυνεύω να πατήσω κανένα καρφί;» είχε αναρωτηθεί η ίδια λίγο πριν “φύγει”. Ενώ πάντα, όταν τραγουδούσε τη «Σωτηρία της Ψυχής», έκανε ασυναίσθητα το «τραύμα», «θαύμα», στον στίχο της Λίνας Νικολακοπούλου «σαν ταξιδάκι αναψυχής μ’ ένα κρυμμένο τραύμα» …
«Θα ήθελα να είμαι αιώνια» είχε πει κάποτε συζητώντας με τον Σαλβαδόρ Νταλί. Ουσιαστικά, κι αυτή η επιθυμία της έγινε πραγματικότητα. Το Ίδρυμά της στην Πλάκα διαφυλάττει και προβάλλει ό,τι τη θυμίζει. Το «Μελίνα Cafe» στην ίδια περιοχή προσελκύει θαυμαστές της. Η προτομή της στη συμβολή της Λεωφόρου Αμαλίας με τη Διονυσίου Αεροπαγίτου, απέναντι από τους στύλους τους Ολυμπίου Διός, υποδέχεται κάθε μέρα τους επισκέπτες της Αθήνας. Μια τεράστια φωτογραφία της με φόντο τον Παρθενώνα δεσπόζει πάνω από τους επιβάτες στον σταθμό του μετρό στην Ακρόπολη. Η οδός Αθηναίων Εφήβων στον Λυκαβηττό καλείται πλέον «Μελίνας Μερκούρη» για να μας θυμίζει πού έζησε. Με τ' όνομά της συνεχίζει να ζει, άλλωστε, και σε δεκάδες άλλα μέρη σ' όλη την Ελλάδα. Ως δρόμος, πλατεία, θέατρο, κινηματογράφος, πολιτιστικό κέντρο και γυμναστήριο. Είναι η αφορμή για τραγούδια («Έξι Μαρτίου», «Δεν σε φοβάμαι») και μουσικοθεατρικές παραστάσεις («Μελίνα: όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα», «Να με θυμάσαι και να μ' αγαπάς», «Είμαι Ρωμιά...», «Μελίνα Darling», «Melina M.»). Αλλά και το σημαντικότερο θεατρικό βραβείο νέας ηθοποιού στη χώρα μας.
Ούτε ως μνήμη, όμως, περιορίζεται στην Ελλάδα. Η Εκπαιδευτική, Επιστημονική και Πολιτιστική Οργάνωση των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization – UNESCO) θεσμοθετεί το διεθνές βραβείο «Μελίνα Μερκούρη» για προσωπικότητες που με τη δράση τους προσπάθησαν να αναδείξουν ή να προστατέψουν πολιτιστικές κληρονομιές παγκοσμίου ενδιαφέροντος. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοινώνει τη θέσπιση ομώνυμου ετήσιου χρηματικού βραβείου για τη χρηματοδότηση των πολιτιστικών πρωτευουσών της Ευρώπης. Το δημοτικό συμβούλιο της πόλης Μονς του Βελγίου –Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης το πρώτο εξάμηνο του 2015– αποφασίζει να δώσει σε κεντρική λεωφόρο το όνομά της. Η δημοφιλέστερη μηχανή αναζήτησης του Διαδικτύου, η Google, τοποθετεί στην αρχική σελίδα το πρόσωπό της, με φόντο τον βράχο της Ακρόπολης, για να τιμήσει τα 95 χρόνια από τη γέννησή της, στις 18 Οκτωβρίου 2015.
Μέχρι σήμερα, εξάλλου, εξακολουθεί να διαβάζεται η αυτοβιογραφία της Μελίνας, έχοντας αγγίξει τις 28 διαφορετικές γλώσσες μετάφρασης και έκδοσης σε όλον τον κόσμο.
Η διεθνής αναγνωρισιμότητα του ονόματός της είναι επίσης σπάνια για Ελληνίδα της νεότερης εποχής. Μάλλον ανήκει στις τρεις γνωστότερες ανά την υφήλιο, μετά τη Μαρία Κάλλας και δίπλα στη Νάνα Μούσχουρη.
Είναι χαρακτηριστικό ότι σε ψηφοφορία της τηλεοπτικής εκπομπής «Μεγάλοι Έλληνες» («ΣΚΑΪ»), στην οποία συμμετείχαν περίπου 40.000 πολίτες, η Μελίνα ήταν 13η στη λίστα με τους 100 σημαντικότερους Έλληνες όλων των εποχών, καταλαμβάνοντας μακράν την καλύτερη θέση από όλες τις Ελληνίδες που ψηφίστηκαν.
Στην πραγματικότητα, όλοι θα τη θυμόμαστε και όλοι θα την αγαπάμε, όπως μας ζητούσε στο μελαγχολικό της τραγούδι…
«Στο τέλος, όταν όλοι θα έχουμε πεθάνει, θα μιλάνε ακόμη για τη Μελίνα Μερκούρη.
Θα λένε πως, σε μια εποχή γεμάτη πλαστικούς ανθρώπους, εκείνη ήταν αληθινή…»
Rex Taylor Reed, αμερικανός κριτικός κινηματογράφου
Μεγάλο μέρος του δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «People» που κυκλοφόρησε με την εφημερίδα «Πρώτο Θέμα» στις 6 Μαρτίου 2016:
http://www.peoplegreece.com/article/melina-merkouri-22-chronia-choris-tin-eonia-ellinida/
Ο τομέας «Μια Περιγραφή της» αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα Monopoli.gr:
https://www.monopoli.gr/2016/03/04/editors/145556/fwties-anabane-mes-ta-dyo-ths-matia/
Υποσημειώσεις:
1. Η Μελίνα έπαιξε στον κινηματογράφο και με τον Ιβ Μοντάν, την Τζίνα Λολομπριγκίτα και τον Μαρτσέλο Μαστρογιάννι («Θηλυκός Δαίμων», 1959), τη Ρόμι Σνάιντερ («10.30, Ένα Καλοκαιρινό Βράδυ», 1966), καθώς και άλλους διάσημους ξένους ηθοποιούς.
2. Η Άβα Γκάρντνερ έπαιξε τους ρόλους που είχαν προταθεί στη Μελίνα στις ταινίες «55 Ημέρες στο Πεκίνο» (1962) και «Η Νύχτα της Ιγκουάνα» (1964).
3. Στη Σοφία Λόρεν προτάθηκε ο ρόλος που είχε προταθεί στη Μελίνα για την ταινία «Five Pieces for Maria» (που τελικά δεν γυρίστηκε ποτέ).
4. Η Κιμ Νόβακ έπαιξε τον ρόλο που είχε προταθεί στη Μελίνα στην ταινία «Η Μεγάλη Τραπεζική Ληστεία» (1969).
5. Σε σκηνοθεσία του Ζυλ Ντασέν ήταν οι 9 από τις 19 ταινίες της Μελίνας. Συγκεκριμένα, οι εξής: «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» (1957), «Θηλυκός Δαίμων» (1959), «Ποτέ την Κυριακή» (1960), «Φαίδρα» (1962), «Τοπ Καπί» (1964), «10:30, Ένα Καλοκαιρινό Βράδυ» (1966), «Υπόσχεση την Αυγή» (1970), «Η Δοκιμή» (1974) και «Κραυγή Γυναικών» (1978). Καθεμία από τις υπόλοιπες ταινίες της φέρει την υπογραφή ενός διαφορετικού σκηνοθέτη: Η «Στέλλα» (1955) του Μιχάλη Κακογιάννη, η «Δευτέρα Παρουσία» (1961) του Βιττόριο Ντε Σίκα, οι «Νικητές» (1963) του Καρλ Φόρμαν, τα «Μηχανικά Πιάνα» (1965) του Χουάν Αντόνιο Μπαρδέμ, το «Σικάγο, Σικάγο» (1969) του Νόρμαν Τζούισον κ.ο.κ.
6. Ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν εννέα χρονιές υποψήφιος για το βραβείο Νόμπελ. Οι Ροζέ Βαγιάν, Μαργκερίτ Ντυράς και Ρομαίν Γκαρί είχαν τιμηθεί με το βραβείο Γκονγκούρ, το σημαντικότερο της γαλλικής λογοτεχνίας. Ο Έρικ Άμπλερ, με το βραβείο Έντγκαρ από την Εταιρεία Αμερικανών Συγγραφέων Μυστηρίου, για το μυθιστόρημα «Το Φως της Ημέρας», στο οποίο βασίστηκε το σενάριο της ταινίας «Τοπ Καπί».
7. Οι ταινίες «Στέλλα» (1955), «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» (1957), «Ποτέ την Κυριακή» (1960), «Τα Μηχανικά Πιάνα» (1965) και «Κραυγή Γυναικών» (1978) συμμετείχαν στο Φεστιβάλ Καννών, η ταινία «Η Δευτέρα Παρουσία» (1961) στο Φεστιβάλ Βενετίας και η ταινία «Η Δοκιμή» (1975) στο Φεστιβάλ Βερολίνου.
8. Η ταινία «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» (1957) κέρδισε το βραβείο OCIC (Organisation Catholique Internationale du Cinema et de l'Audiovisuel) από τον Διεθνή Καθολικό Οργανισμό για το Σινεμά και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.
9. Η ταινία «Κραυγή Γυναικών» (1978) ήταν υποψήφια για Χρυσή Σφαίρα Καλύτερης Ξενόγλωσσης.
10. Η Μελίνα είχε γνωρίσει την Γκρέτα Γκάρμπο πάνω στο σκάφος των Ρότσιλντ, στ' ανοιχτά των Σπετσών, το καλοκαίρι του 1966. Εκεί η τελευταία τής είχε εξομολογηθεί ότι είχε δει το «Ποτέ την Κυριακή» δύο φορές.
10. Η Μελίνα είχε γνωρίσει την Γκρέτα Γκάρμπο πάνω στο σκάφος των Ρότσιλντ, στ' ανοιχτά των Σπετσών, το καλοκαίρι του 1966. Εκεί η τελευταία τής είχε εξομολογηθεί ότι είχε δει το «Ποτέ την Κυριακή» δύο φορές.
11. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στις διεθνώς πιο αναγνωρισμένες ηθοποιούς της Ελλάδας συγκαταλέγεται και η Ειρήνη Παπά. Δεδομένου ότι πρωταγωνίστησε και στις τέσσερις κινηματογραφικές διασκευές αρχαίων τραγωδιών («Αντιγόνη» (1961), «Ηλέκτρα» (1962), «Τρωάδες» (1971) και «Ιφιγένεια» (1976)), στον «Αλέξη Ζορμπά» (1964) που διεκδίκησε το Όσκαρ Καλύτερης Ταινίας, στο «Ζ» (1969) που κέρδισε το Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας («Ηλέκτρα» και «Ιφιγένεια» διεκδίκησαν επίσης το ίδιο Όσκαρ), στα «Κανόνια του Ναβαρόνε» (1961) που κέρδισαν τη Χρυσή Σφαίρα Καλύτερης Δραματικής Ταινίας, καθώς και σε άλλες διεθνείς παραγωγές. Δεν τιμήθηκε, όμως, η ίδια για τις ερμηνείες της με βραβεία ή υποψηφιότητες στα Όσκαρ, το Φεστιβάλ Καννών ή τις Χρυσές Σφαίρες. Γι' αυτό και το επίτευγμα της Μελίνας παραμένει μοναδικό. Βραβείο Α΄ Γυναικείου Ρόλου ή Καλύτερης Ηθοποιού στην Ειρήνη Παππά είχε δοθεί μόνο από το Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Λονδίνου (για τον ρόλο της στην «Αντιγόνη») και από το Εθνικό Συμβούλιο Επιθεώρησης Κινηματογράφου των ΗΠΑ (για τον ρόλο της στις «Τρωάδες»).
12. Στο Φεστιβάλ Καννών του 1960, η Μελίνα είχε μοιραστεί το βραβείο στην κατηγορία «Καλύτερη Ηθοποιός» με τη Ζαν Μορό, η οποία πρωταγωνιστούσε στη γαλλική συμμετοχή («Moderato Cantabile», «7 Μέρες… 7 Νύχτες»).
13. Το Όσκαρ Α΄ Γυναικείου Ρόλου είχε κερδίσει το 1961 η Ελίζαμπεθ Τέιλορ, για την ερμηνεία της στην ταινία «Ζήσαμε στην Αμαρτία» («Butterfield 8»).
14. Η Κατίνα Παξινού είχε κερδίσει το Όσκαρ Β΄ Γυναικείου Ρόλου το 1944 για την ερμηνεία της στην ταινία «Για Ποιον Χτυπά η Καμπάνα».
15. Το βραβείο Tony στην κατηγορία «Γυναίκα-Ηθοποιός σε Μιούζικαλ» είχε κερδίσει το 1968 η Πατρίσια Ρότλετζ, για την ερμηνεία της στο μιούζικαλ «Darling of the Day». Την ίδια χρονιά είχαν απονεμηθεί ειδικά τιμητικά βραβεία Tony, μεταξύ άλλων, στη Μάρλεν Ντίτριχ και την Όντρεϊ Χέπμπορν.
16. Με Χρυσή Πλάκα (Targa d’Oro) είχαν βραβευθεί την ίδια χρονιά με τη Μελίνα ο ηθοποιός Άντονι Κουίν και οι σκηνοθέτες Ντίνο ντε Λαουρέντις και Μιχάλης Κακογιάννης.
17. Στα βραβεία της Ένωσης Κριτικών του Κλίβελαντ (Cleveland Critics Circle Awards) για το 1960, η Μελίνα ήταν η «Καλύτερη Ξένη Ηθοποιός».
17. Στα βραβεία της Ένωσης Κριτικών του Κλίβελαντ (Cleveland Critics Circle Awards) για το 1960, η Μελίνα ήταν η «Καλύτερη Ξένη Ηθοποιός».
18. Στα βραβεία της Ένωσης Κριτικών της Νέας Υόρκης (New York Critics Circle Awards) του 1960, η Μελίνα είχε έρθει δεύτερη σε ψήφους στην κατηγορία «Καλύτερη Ηθοποιός», για την ερμηνεία της στην ταινία «Ποτέ την Κυριακή». Έπειτα από πολλούς γύρους ψηφοφορίας, είχε αναδειχθεί νικήτρια η αμερικανίδα ηθοποιός Ντέμπορα Κερ, με 9 ψήφους έναντι 7 της Μελίνας, για την ερμηνεία της στην ταινία «Αυτοί που δεν ριζώνουν πουθενά» («The Sundowners»).
19. Οι Χρυσές Σφαίρες αποτελούν το βραβείο ανταποκριτών ξένου Τύπου στο Χόλιγουντ. Είναι τα δεύτερα πιο σημαντικά κινηματογραφικά βραβεία στην Αμερική, μετά τα βραβεία Όσκαρ. Η Μελίνα ήταν δύο φορές υποψήφια στην κατηγορία «Καλύτερη Ερμηνεία από Γυναίκα-Ηθοποιό σε Δράμα», για τις ερμηνείες της στις ταινίες «Φαίδρα» (1962) και «Υπόσχεση την Αυγή» (1970). Και μία φορά υποψήφια στην κατηγορία «Γυναίκα-Ηθοποιός σε Πρωταγωνιστικό Ρόλο Μιούζικαλ ή Κωμωδίας», για την ερμηνεία της στην ταινία «Τοπ Καπί» (1964). Τη Χρυσή Σφαίρα είχαν κερδίσει, αντίστοιχα, οι ανθυποψήφιές της: Τζεραλντίν Πέιτζ, για την ερμηνεία της στην ταινία «Το Γλυκό Πουλί της Νιότης» (1962), Άλι Μακ Γκρόου, για την ερμηνεία της στην ταινία «Love Story» (1970), και Τζούλι Άντριους, για την ερμηνεία της στην ταινία «Μαίρη Πόππινς» (1964).
20. Τα βραβεία BAFTA (British Academy of Film and Television Arts) θεωρούνται τα βρετανικά αντίστοιχα των Όσκαρ. Η Μελίνα ήταν δύο φορές υποψήφια στην κατηγορία «Ξένη Ηθοποιός», για τις ερμηνείες της στις ταινίες «Ποτέ την Κυριακή» (1960) και «Φαίδρα» (1962). Το βραβείο είχαν κερδίσει, αντίστοιχα, οι ανθυποψήφιές της: Σίρλεϊ Μακ Λέιν, για την ερμηνεία της στην ταινία «Η Γκαρσονιέρα» (1960), και Αν Μπάνκροφτ, για την ερμηνεία της στην ταινία «Το Θαύμα της Άννι Σάλιβαν» (1962).
21. Η Έλλη Λαμπέτη ήταν μία φορά υποψήφια στην κατηγορία «Ξένη Ηθοποιός» στα βραβεία BAFTA. Για την ερμηνεία της στην ταινία «Το Τελευταίο Ψέμα» (1957).
22. Η Μελίνα περιγράφει ως εξής τον “πρώτο” της θεατρικό ρόλο: «Ήμουν δέκα χρονών. Φόρεσα τα ρούχα της μητέρας μου και μπήκα σ’ ένα απαγορευμένο καφενείο. Χόρεψα. Χόρεψα για τον κόσμο. Ο μυστηριώδης τηλέγραφος του νησιού έφερε τη μητέρα μου σε λίγα λεπτά. Δέχτηκα ένα μεγαλόπρεπο, μνημειώδες χαστούκι. Αλλά είχε ελάχιστη σημασία. Τα χαστούκια έρχονται και φεύγουν: ξεχνιούνται. Μου είχε συμβεί κάτι πολύ μεγαλύτερο και μονιμότερο. Σ’ εκείνο το καφενεδάκι παντρεύτηκα το θέατρο. Το μόνο που είχε σημασία ήταν πως οι άνθρωποι με χειροκρότησαν, πως τους έκανα να χαμογελάσουν, πως τους άρεσα και το χειροκρότημά τους μου ζέστανε την καρδιά. Από εκείνη τη στιγμή ήθελα να τους ευχαριστώ πάντα και να μην ζητάω καμιά ανταμοιβή εκτός από το χειροκρότημά τους. […] Από την αρχή, το θέατρο ήταν μια απόλαυση και, μόλις με δάγκωσε το μικρόβιο του χειροκροτήματος στις Σπέτσες, βεβαιώθηκα πως δεν υπήρχε καμιά ζωή για μένα εκτός από τη ζωή μιας ηθοποιού. Καμιά θυσία δεν θα ήταν πολύ μεγάλη. Κανένα χαστούκι της μητέρας μου δεν θα μπορούσε να με αποθαρρύνει».
23. Για τις εξετάσεις της στο Εθνικό Θέατρο, η Μελίνα θυμόταν: «Ο Τάκης Χορν, που ήταν φίλος μου, με πήγε να δώσω εξετάσεις στη σχολή του Εθνικού – αυτός φοιτούσε ήδη. Είπα ένα ποίημα του Καρυωτάκη, με δέχτηκαν. Θυμάμαι που μου είπε ο Βεάκης: "Κυβελίτσα, εσύ!" και πήρε τηλέφωνο τον παππού μου. Και πήγε να τρελαθεί ο παππούς. Και παντρεύτηκα αμέσως».
24. Για την πρεμιέρα της παράστασης «Λεωφορείον ο Πόθος» (1949), η Μελίνα γράφει: «Η αυλαία έπεσε μετά την πρεμιέρα του “Λεωφορείον ο Πόθος”. Έγινε σιωπή για μια στιγμή, κι ύστερα μια θύελλα από χειροκροτήματα. Χειροκροτούσαν όρθιοι. Ακούσθηκαν ζητωκραυγές. Ζητωκραυγές για τον ποιητή, τον Τένεσι Ουίλιαμς, για τον σκηνοθέτη, τον Κάρολο Κουν, για τον συνθέτη της μουσικής, τον Μάνο Χατζιδάκι, για την ηθοποιό που έπαιζε την Μπλανς. Όταν το κοινό ξέσπασε σε ρυθμικές κραυγές “Μελίνα-Μελίνα-Μελίνα”, γέμισα τη σκηνή δάκρυα. Και μέσα στα δάκρυά μου είδα μόνο έναν άντρα να στέκεται και να χειροκροτεί. Ήταν ο Ροντήρης. Παρά το μίσος του για τη “φιδοφωλιά”, είχε έρθει να με δει να παίζω τη Μπλανς. Και τώρα τα δάκρυά μου έφταναν για να σκεπάσουν ολόκληρη την ανθρωπότητα. Ο Ροντήρης ήρθε στο καμαρίνι μου. “Έκλεψες την «Ηλέκτρα», αλλά…”. Κούνησε πάνω-κάτω το κεφάλι του τρεις-τέσσερις φορές, “…αλλά ήσουν καλή. Πολύ καλή”».
25. O Βασίλης Διαμαντόπουλος, «Στάνλεϋ Κοβάλσκι» στο «Λεωφορείον ο Πόθος» (1949), θυμόταν: «Η Μελίνα ήταν η “Μπλανς”. Γιατί, παρά τα φαινόμενα της δυναμικής και ανεξάρτητης γυναίκας, είχε στον χαρακτήρα της εκείνη τη θηλυκή εγκατάλειψη – το “πάρτε με”, “σώστε με”, “φροντίστε με”… Αυτήν τη διάθεση του αδύναμου πλάσματος την είχε η Μελίνα. Της πήγαινε φοβερά ο ρόλος και ήταν συγκλονιστική· πάρα πολύ καλύτερη από τη Βίβιαν Λι, που έπαιξε θαυμάσια τον ρόλο στο σινεμά». (Σ.σ.: Η Βίβιαν Λι έπαιξε τον ρόλο της Μπλανς Ντυμπουά στον κινηματογράφο το 1951.)
22. Η Μελίνα περιγράφει ως εξής τον “πρώτο” της θεατρικό ρόλο: «Ήμουν δέκα χρονών. Φόρεσα τα ρούχα της μητέρας μου και μπήκα σ’ ένα απαγορευμένο καφενείο. Χόρεψα. Χόρεψα για τον κόσμο. Ο μυστηριώδης τηλέγραφος του νησιού έφερε τη μητέρα μου σε λίγα λεπτά. Δέχτηκα ένα μεγαλόπρεπο, μνημειώδες χαστούκι. Αλλά είχε ελάχιστη σημασία. Τα χαστούκια έρχονται και φεύγουν: ξεχνιούνται. Μου είχε συμβεί κάτι πολύ μεγαλύτερο και μονιμότερο. Σ’ εκείνο το καφενεδάκι παντρεύτηκα το θέατρο. Το μόνο που είχε σημασία ήταν πως οι άνθρωποι με χειροκρότησαν, πως τους έκανα να χαμογελάσουν, πως τους άρεσα και το χειροκρότημά τους μου ζέστανε την καρδιά. Από εκείνη τη στιγμή ήθελα να τους ευχαριστώ πάντα και να μην ζητάω καμιά ανταμοιβή εκτός από το χειροκρότημά τους. […] Από την αρχή, το θέατρο ήταν μια απόλαυση και, μόλις με δάγκωσε το μικρόβιο του χειροκροτήματος στις Σπέτσες, βεβαιώθηκα πως δεν υπήρχε καμιά ζωή για μένα εκτός από τη ζωή μιας ηθοποιού. Καμιά θυσία δεν θα ήταν πολύ μεγάλη. Κανένα χαστούκι της μητέρας μου δεν θα μπορούσε να με αποθαρρύνει».
23. Για τις εξετάσεις της στο Εθνικό Θέατρο, η Μελίνα θυμόταν: «Ο Τάκης Χορν, που ήταν φίλος μου, με πήγε να δώσω εξετάσεις στη σχολή του Εθνικού – αυτός φοιτούσε ήδη. Είπα ένα ποίημα του Καρυωτάκη, με δέχτηκαν. Θυμάμαι που μου είπε ο Βεάκης: "Κυβελίτσα, εσύ!" και πήρε τηλέφωνο τον παππού μου. Και πήγε να τρελαθεί ο παππούς. Και παντρεύτηκα αμέσως».
24. Για την πρεμιέρα της παράστασης «Λεωφορείον ο Πόθος» (1949), η Μελίνα γράφει: «Η αυλαία έπεσε μετά την πρεμιέρα του “Λεωφορείον ο Πόθος”. Έγινε σιωπή για μια στιγμή, κι ύστερα μια θύελλα από χειροκροτήματα. Χειροκροτούσαν όρθιοι. Ακούσθηκαν ζητωκραυγές. Ζητωκραυγές για τον ποιητή, τον Τένεσι Ουίλιαμς, για τον σκηνοθέτη, τον Κάρολο Κουν, για τον συνθέτη της μουσικής, τον Μάνο Χατζιδάκι, για την ηθοποιό που έπαιζε την Μπλανς. Όταν το κοινό ξέσπασε σε ρυθμικές κραυγές “Μελίνα-Μελίνα-Μελίνα”, γέμισα τη σκηνή δάκρυα. Και μέσα στα δάκρυά μου είδα μόνο έναν άντρα να στέκεται και να χειροκροτεί. Ήταν ο Ροντήρης. Παρά το μίσος του για τη “φιδοφωλιά”, είχε έρθει να με δει να παίζω τη Μπλανς. Και τώρα τα δάκρυά μου έφταναν για να σκεπάσουν ολόκληρη την ανθρωπότητα. Ο Ροντήρης ήρθε στο καμαρίνι μου. “Έκλεψες την «Ηλέκτρα», αλλά…”. Κούνησε πάνω-κάτω το κεφάλι του τρεις-τέσσερις φορές, “…αλλά ήσουν καλή. Πολύ καλή”».
25. O Βασίλης Διαμαντόπουλος, «Στάνλεϋ Κοβάλσκι» στο «Λεωφορείον ο Πόθος» (1949), θυμόταν: «Η Μελίνα ήταν η “Μπλανς”. Γιατί, παρά τα φαινόμενα της δυναμικής και ανεξάρτητης γυναίκας, είχε στον χαρακτήρα της εκείνη τη θηλυκή εγκατάλειψη – το “πάρτε με”, “σώστε με”, “φροντίστε με”… Αυτήν τη διάθεση του αδύναμου πλάσματος την είχε η Μελίνα. Της πήγαινε φοβερά ο ρόλος και ήταν συγκλονιστική· πάρα πολύ καλύτερη από τη Βίβιαν Λι, που έπαιξε θαυμάσια τον ρόλο στο σινεμά». (Σ.σ.: Η Βίβιαν Λι έπαιξε τον ρόλο της Μπλανς Ντυμπουά στον κινηματογράφο το 1951.)
26. «Η Μελίνα ήταν έξοχη στον ρόλο της Μπλανς» παραδεχόταν ακόμα και η Έλλη Λαμπέτη, η οποία –σύμφωνα με τον βιογράφο της Φρέντυ Γερμανό– είχε δει το έργο «Λεωφορείον ο Πόθος» στο ανέβασμα του 1949 και «το 'χε ζηλέψει». Γι' αυτό και θα σκηνοθετούσε τον εαυτό της στον ίδιο ρόλο με τη Μελίνα το 1965. «Δύο απ' τις πιο συγκλονιστικές Ελληνίδες του αιώνα μας – δύο τραγικές Μπλανς Ντιμπουά που θα τερματίσουν, χωρίς να το ξέρουν, κάποια στιγμή, με το ίδιο Λεωφορείο» («Έλλη Λαμπέτη», Κάκτος, 1996). Η Έλλη Λαμπέτη απεβίωσε από καρκίνο το 1983 στη Νέα Υόρκη. Στην ίδια πόλη που θα απεβίωνε, από την ίδια ασθένεια, σχεδόν έντεκα χρόνια αργότερα και η Μελίνα...
27. Το «Χάρτινο το Φεγγαράκι» κυκλοφόρησε πρώτη φορά στην ελληνική δισκογραφία το 1958, με ερμηνεύτρια τη Νάνα Μούσχουρη. Oι αρχικοί στίχοι του 1949, τους οποίους τραγουδούσε στη σκηνή η Μελίνα, ήταν ελαφρώς διαφορετικοί: «Χάρτινο το Φεγγαράκι / και σαν όνειρο περνά», «Αν με πίστευες λιγάκι / όνειρο δεν θα ’ταν πια» και «Δίχως τη δική σου αγάπη / είναι ο κόσμος πιο πικρός».
28. Ο Αχιλλέας Μαμάκης, ο εγκυρότερος περί τα θεατρικά δημοσιογράφος, είχε χαρακτηρίσει σε κείμενό του στο «Έθνος» τη Μελίνα «ελληνοπαρισινή πρωταγωνίστρια», εξ αφορμής των επιτυχημένων εμφανίσεών της σε θέατρα του Παρισιού.
29. Πρώτη τιμώμενη με το Έπαθλο «Μαρίκα Κοτοπούλη» ήταν η Έλλη Λαμπέτη, για τη διετία 1949-1951.
30. «Για πάρα πολύ καιρό, το θεατρόφιλο κοινό της Αθήνας είχε χωριστεί σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα, τους λαμπετικούς και τους μελινικούς, στους λάτρεις της εσωτερικότητας και της ευαίσθητης ερμηνείας, και στους οπαδούς της μεγαλειώδους και εκρηκτικής σκηνικής παρουσίας» παρατηρεί μεταξύ άλλων η βιογράφος της Μελίνας, Φρίντα Μπιούμπι.
31. Από το κρατικό ραδιόφωνο διασώζεται άλλη μία ερμηνεία της Μελίνας σε έργο του Τένεσι Ουίλιαμς. Στον «Ορφέα στον Άδη». Αποκλειστικά ραδιοφωνική, ηχογραφημένη το 1960.
32. Τα βραβεία Tony (Tony Awards) είναι τα σημαντικότερα θεατρικά βραβεία στις ΗΠΑ, με κύρος αντίστοιχο των Όσκαρ για τον κινηματογράφο, των Γκράμι για τη μουσική και των Έμμυ για την τηλεόραση. Το μιούζικαλ «Illya, Darling» («Ίλυα, Αγάπη μου») ήταν υποψήφιο το 1968 στις εξής κατηγορίες: «Μιούζικαλ», «Σκηνοθέτης σε Μιούζικαλ» (Ζυλ Ντασέν), «Γυναίκα-Ηθοποιός σε Μιούζικαλ» (Μελίνα Μερκούρη), «Άνδρας-Ηθοποιός Β΄ Ρόλου σε Μιούζικαλ» (Νίκος Κούρκουλος), «Συνθέτης και Στιχουργός» (Μάνος Χατζιδάκις και Τζόε Ντάριον), «Χορογράφος» (Όννα Γουάιτ).
42. Στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης του 1960 (το πρώτο στην ιστορία – ονομαζόταν τότε «Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου»), η «Στέλλα» ήταν μία από τις τρεις ταινίες που κέρδισαν το Βραβείο Καλύτερων Ταινιών Παραγωγής 1955-1960. Οι άλλες δύο ήταν ο «Δράκος» του Νίκου Κούνδουρου και το «Ξύλο Βγήκε από τον Παράδεισο» του Αλέκου Σακελλάριου.
43. Μόνο μία ταινία στην ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου έχει κερδίσει τη Χρυσή Σφαίρα Καλύτερης Ξενόγλωσσης όπως η «Στέλλα» του Κακογιάννη το 1956. Την αμέσως επόμενη χρονιά, το «Κορίτσι με τα Μαύρα» του ίδιου σκηνοθέτη (με την Έλλη Λαμπέτη στον πρωταγωνιστικό ρόλο). Αξίζει να σημειωθεί ότι η «Στέλλα» ήταν και η πρώτη ταινία που υποβλήθηκε από την Ελλάδα προς την Αμερικανική Ακαδημία Κινηματογραφικών Τεχνών και Επιστημών για το Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης, αλλά δεν επιλέχθηκε ως υποψήφια. Μέχρι σήμερα καμία ελληνική ταινία δεν έχει κερδίσει το Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης, αν και πέντε από όσες υποβάλαμε προκρίθηκαν και το διεκδίκησαν ως υποψήφιες («Ηλέκτρα», «Τα Κόκκινα Φανάρια», «Το Χώμα Βάφτηκε Κόκκινο», «Ιφιγένεια» και «Κυνόδοντας»). Το «Μία Αιωνιότητα και μία Μέρα» του Θεόδωρου Αγγελόπουλου, που κέρδισε τον Χρυσό Φοίνικα στο Φεστιβάλ Καννών το 1998, παρότι υποβλήθηκε στην Αμερικανική Ακαδημία για τη συγκεκριμένη κατηγορία των Όσκαρ, δεν προκρίθηκε ως υποψήφια.
44. Τον Χρυσό Φοίνικα το 1955 είχε κερδίσει η ταινία «Μάρτι» του Ντέλμπερτ Μαν. Στην κατηγορία «Καλύτερη Ηθοποιός», η κριτική επιτροπή του Φεστιβάλ Καννών είχε αποφασίσει να μην απονείμει βραβείο, λόγω ισοψηφίας της Μελίνας με την Μπέτσι Μπλερ. Η εκπρόσωπος της Ιταλίας και μοναδική γυναίκα της επιτροπής, Ίζα Μιράντα, διαφωνώντας με την απόφαση μη βράβευσης, θα έδινε την επόμενη μέρα το βραβείο «Isa Miranda» στη Μελίνα. «Μελίνα, αν δεν πάρεις εσύ το βραβείο, θα τινάξω τα μυαλά μου στον αέρα!» φέρεται να της είχε πει πριν από όλα αυτά ο αντιπρόεδρος της επιτροπής Μαρσέλ Ασάρ...
45. Η Μελίνα περιγράφει ως εξής τη στιγμή έμπνευσης του Ντασέν για το «Ποτέ την Κυριακή»: «“Έχω μια ιδέα για μια ταινία. Πρόκειται για έναν άνθρωπο που προσπαθεί να κάνει τους άλλους να σκέπτονται όπως ο ίδιος”. Έκανε μια παύση. “Συνέχισε”, είπα. Συνέχισε. “Είναι ένας άνθρωπος που μπορεί να μπει στο πιο ευτυχισμένο περιβάλλον κι όταν φεύγει, καταφέρνει να κάνει τους πάντες δυστυχισμένους. Τα κάνει όλα θάλασσα. Γνωρίζει μια γυναίκα”. Με κοίταξε. “Είναι Ελληνίδα”. “Κι εκείνος Αμερικανός”, είπα εγώ. Ο Τζούλη έγνεψε καταφατικά. “Σωστά. Είναι Αμερικανός. Όπου κι αν πάει, προσπαθεί να επιβάλει τον αμερικανικό τρόπο ζωής. Δεν είναι κακός άνθρωπος. Απλώς είναι επικίνδυνα αφελής. Είναι πρόσκοπος. Εκείνη… Εκείνη είναι τόσο ευτυχισμένη που δεν μπορεί να το υποφέρει. Δεν νομίζει πως θα ’πρεπε να ’ναι ευτυχισμένη. Περίμενε ένα λεπτό”. Δεν χρειάστηκε να περιμένω. Ήξερα πως είχαμε την επόμενη ταινία μας και πως θα γυριζόταν στην Ελλάδα. Ξεσπάσαμε όλοι σε κραυγές ενθουσιασμού όταν είπε: “Η ιστορία διαδραματίζεται στο λιμάνι του Πειραιά”».
46. Από την αυτοβιογραφία της Μελίνας μαθαίνουμε επίσης τα εξής για το «Ποτέ την Κυριακή»:
– Ο αρχικός τίτλος της ταινίας ήταν: «Η Ευτυχισμένη Πόρνη». Όταν τέλειωσαν τα γυρίσματα, ο Χάρυ Κούρτις τη βάφτισε «Ποτέ την Κυριακή».
– Ο Ντασέν εμπνεύστηκε το όνομα της πρωταγωνίστριας από το μικρό όνομα του κινηματογραφικού παραγωγού Ίλυα Λόπερτ, ο οποίος έτυχε να βρίσκεται την ίδια στιγμή μ’ εκείνον στα γραφεία της «United Artists».
– Κανένας παραγωγός δεν ενδιαφερόταν να χρηματοδοτήσει την ταινία μέχρι ο Ντασέν να επισκεφτεί τον Τσαρλς Σμάτζα, διευθυντή της ευρωπαϊκής οργάνωσης της «United Artists».
– Η Μελίνα είχε την ιδέα ο Ντασέν να παίξει τον ρόλο του Χόμερ Θραίης. Εκείνος τελικά δέχτηκε, αφού δεν μπορούσε να πληρώσει τους ηθοποιούς που είχε αρχικά στο μυαλό του (Τζακ Λέμον, Χένρι Φόντα), ούτε αυτόν που αποπειράθηκε να δοκιμάσει (Βαν Τζόνσον).
47. Ακόμα και ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, που το 1961 έκανε ένα μεγάλο ταξίδι στην Αμερική, έγραφε: «Σε οποιοδήποτε μέρος των Ηνωμένων Πολιτειών κι αν βρισκόμουν, ακόμη και στο πιο απομακρυσμένο κι άγνωστο, μόλις μάθαιναν ότι είμαι Έλληνας, μου μιλούσαν όλοι με ενθουσιασμό για το "Ποτέ την Κυριακή"».
49. Το 2005 κέρδισε το Όσκαρ Τραγουδιού το ισπανόφωνο «Η Άλλη Πλευρά του Ποταμιού» («Al Otro Lado Del Rio»), από την ταινία «Ημερολόγια Μοτοσικλέτας».
50. Για το τραγούδι «Ελευθερία ή Θάνατος» του Θεοδωράκη, η Μελίνα γράφει: «Ακούσαμε τη φωνή του Μίκη στην ταινία. Ήταν γραμμένη σχεδόν ψιθυριστά. Ένιωθε κανείς αμέσως την ατμόσφαιρα μιας κρυψώνας, πόρτες και παράθυρα κλειστά, κι ένας γίγαντας να σκύβει για να μιλήσει σιγά σ’ ένα μικρόφωνο. Ήταν ένα συγκλονιστικό κι εύγλωττο κάλεσμα για αντίσταση. Ακολουθούσε ένα τραγούδι. Δεν υπήρχε συνοδεία μουσικής αλλά ο ήχος των δαχτύλων που χτυπούσαν τον ρυθμό και η φωνή του Μίκη: “Τους Έλληνες το μέτωπο καλεί τώρα σε δράση / Λευτεριά ή Θάνατος το λάβαρό μας γράφει”. Ακούσαμε την ταινία ξανά και ξανά, ώσπου σταμάτησα να τρέμω, ώσπου δεν είχα πια άλλα δάκρυα. Στα χρόνια που ακολούθησαν τραγούδησα αυτό το τραγούδι αμέτρητες φορές σ’ ολόκληρη την Αμερική και την Ευρώπη».
51. Η τελευταία παράσταση του μιούζικαλ «Ίλυα, Αγάπη μου» στο Μπρόντγουεϊ δόθηκε στις 13 Ιανουαρίου 1968. Η Μελίνα είχε αποφασίσει να μην ακολουθήσει την περιοδεία του έργου στην Αμερική και αντικαταστάθηκε από την ηθοποιό Συντ Σαρίς.
52. Για τα μέτρα προστασίας της στο θέατρο Μαρκ Χέλινγκερ το 1967, η Μελίνα γράφει: «Κάθε μέρα έφευγα για το θέατρο περιτριγυρισμένη από αστυνομικούς, έναν δίπλα στον οδηγό στο αυτοκίνητο, έναν από κάθε πλευρά δίπλα μου στο πίσω κάθισμα και τον προσωπικό μου σωματοφύλακα ν’ ακολουθεί από κοντά με το αυτοκίνητό του. Με παρέδιδαν σαν πακέτο στο θέατρο, όπου με παραλάμβαναν δύο άλλοι αστυνομικοί. Αλλά εκείνο που με τρόμαζε περισσότερο δεν ήταν ο άγνωστος δολοφόνος. Ήταν ο προσωπικός μου σωματοφύλακας. Είχε ένα σωρό περίστροφα και δεν μ’ άφηνε ήσυχη ούτε λεπτό. Το μόνο που κατάφερα ήταν να κλείνω την πόρτα της τουαλέτας».
53. Για τη δολοφονική απόπειρα εναντίον της στη Γένοβα το 1969, η Μελίνα γράφει: «Το να παίρνουμε απειλητικά γράμματα και τηλεφωνήματα είχε γίνει μέρος της ζωής μας. Απλώς έπρεπε να μάθουμε να ζούμε μαζί τους. Εκείνο το βράδυ στη Γένοβα, οι απειλές έγιναν πραγματικότητα. Στη σκηνή του θεάτρου υπήρχε μια εξέδρα ομιλητή. Κάτω απ’ την εξέδρα υπήρχαν πέντε κιλά εκρηκτικού κανονισμένα να εκραγούν στις οχτώ και πέντε. Εγώ επρόκειτο να μιλήσω στις οχτώ. Ζω ακόμα για να πω αυτή την ιστορία εξαιτίας της Πάολα. Ξέρω ελάχιστα για την Πάολα, εκτός απ’ το ευλογημένο της όνομα. Ήταν μέλος της οργανωτικής επιτροπής της συγκέντρωσης. Ήρθε στο θέατρο λίγο νωρίς για να δει αν ήταν όλα εντάξει. Της ήρθε η σκέψη να ελέγξει τα μικρόφωνα. Κατά τύχη, το πόδι της μετακίνησε τη μικρή κουρτίνα που διακοσμούσε το βάθρο. Είδε ένα πακέτο. Ήταν τυλιγμένο με σελοφάν και κορδέλες. Αποφάσισε πως ήταν δώρο για μένα και το πήγε στις κουίντες. Ο Θεός θέλησε να ’ναι ο θυρωρός πρώην παρτιζάνος και καχύποπτος. Το βάρος του πακέτου τον ανησυχούσε. Το μύρισε, τέντωσε τ’ αυτιά του και όρμησε στο τηλέφωνο για να καλέσει την αστυνομία. Ήρθαν σε λίγα λεπτά, ακολουθούμενοι από πυροσβεστικές αντλίες και φορτηγά με άμμο. Πήγαν το δεμένο με κορδέλες πακέτο σ’ ένα άδειο οικόπεδο, τα φορτηγά με άμμο άδειασαν και έσκασαν τη βόμβα. Τράνταξε ολόκληρη τη γειτονιά. Η αστυνομία είπε πως όχι μόνο θα σκότωνε όσους στέκονταν στο βάθρο (ανάμεσά τους, τον Σπύρο, τον Τζούλη και τη Ρένα), αλλά είχε αρκετή δύναμη για να γκρεμίσει το ταβάνι του θεάτρου. Υπολόγισαν ότι η έκρηξη κι ο πανικός που θ’ ακολουθούσε θα σκότωναν τουλάχιστον διακόσιους ανθρώπους».
54. Τους γαλλικούς στίχους στο τραγούδι «Les Bateaux de Samos» («Τα πλοία από τη Σάμο»), πάνω στη μουσική του Γιάννη Σπανού στο «Μαζί σου στην Ακρογιαλιά», είχε γράψει ο Μορίς Φάνον.
55. Για την απόφασή της να πολιτευθεί, η Μελίνα έλεγε: «Ο Ανδρέας Παπανδρέου, όταν γύρισα πίσω, μου ζήτησε να βάλω υποψηφιότητα για βουλευτής. Το ζύγισα πολύ το πράγμα, είπα μέσα μου: "Εγώ είμαι ένα αντιστασιακό φαινόμενο, το να γίνω πολιτευτής θα είναι μεγάλη αλλαγή στη ζωή μου". Ο Ανδρέας, η προσωπικότητά του ήταν αυτός που μ' έκανε να το αποφασίσω. Όπως ήταν η Γκρέτα Γκάρμπο που μ' έκανε να παίξω στο σινεμά και η Πασιονάρια να κάνω αντίσταση». Για τις δυνατότητές της στην πολιτική, αποφαινόταν με βιτριολικό χιούμορ: «Εάν μπορεί να ασκεί πολιτική ο Ρίγκαν, γιατί δεν μπορώ να ασκώ κι εγώ που είμαι καλύτερη ηθοποιός από αυτόν;»
56. Στις πρώτες μεταδικτατορικές εκλογές, της 17ης Νοεμβρίου 1974, η Μελίνα δεν είχε καταφέρει να εκλεγεί βουλευτής στη Β΄ Πειραιώς για μόλις 33 ψήφους, έστω κι αν το ΠΑΣΟΚ είχε κερδίσει όλες κι όλες 12 έδρες στη Βουλή (με το 13,6%). Κατακτώντας, όμως, την πρώτη θέση σε σταυρούς στην ίδια περιφέρεια στις εκλογές του 1977 και τη δεύτερη στις εκλογές του 1981 (με περισσότερους από 13 χιλιάδες σταυρούς κάθε φορά), εξασφάλισε με το σπαθί της την παρουσία της στο κοινοβούλιο. Σ’ όλες τις υπόλοιπες εκλογικές αναμετρήσεις που έλαβε μέρος, ήταν σε εκλόγιμη θέση στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας του ΠΑΣΟΚ. Τέλος, το 1990 διεκδίκησε το δημαρχιακό αξίωμα στον Δήμο Αθηναίων, αλλά δεν τα κατάφερε – αν και συγκέντρωσε σχεδόν το 46% επί των εγκύρων (έναντι 50,2% του Αντώνη Τρίτση, που εξελέγη έτσι από τον πρώτο γύρο).
57. Οι εκλογές του 1981 έλαβαν χώρα την 18η Οκτωβρίου. Η Μελίνα είχε γεννηθεί στις 18 Οκτωβρίου του 1920. Έστω κι αν στην πρώτη επιτύμβια πλάκα χαράχτηκε το 1925. Μια χρονολογία που η ίδια είχε δηλώσει σε ανύποπτο χρόνο (τον Απρίλιο του 1962) σε συνέντευξή της στο αμερικανικό περιοδικό «Esquire». Αφαιρώντας πέντε χρόνια από την ηλικία της, για να προσθέσει στην αχλή του μύθου της…
51. Η τελευταία παράσταση του μιούζικαλ «Ίλυα, Αγάπη μου» στο Μπρόντγουεϊ δόθηκε στις 13 Ιανουαρίου 1968. Η Μελίνα είχε αποφασίσει να μην ακολουθήσει την περιοδεία του έργου στην Αμερική και αντικαταστάθηκε από την ηθοποιό Συντ Σαρίς.
52. Για τα μέτρα προστασίας της στο θέατρο Μαρκ Χέλινγκερ το 1967, η Μελίνα γράφει: «Κάθε μέρα έφευγα για το θέατρο περιτριγυρισμένη από αστυνομικούς, έναν δίπλα στον οδηγό στο αυτοκίνητο, έναν από κάθε πλευρά δίπλα μου στο πίσω κάθισμα και τον προσωπικό μου σωματοφύλακα ν’ ακολουθεί από κοντά με το αυτοκίνητό του. Με παρέδιδαν σαν πακέτο στο θέατρο, όπου με παραλάμβαναν δύο άλλοι αστυνομικοί. Αλλά εκείνο που με τρόμαζε περισσότερο δεν ήταν ο άγνωστος δολοφόνος. Ήταν ο προσωπικός μου σωματοφύλακας. Είχε ένα σωρό περίστροφα και δεν μ’ άφηνε ήσυχη ούτε λεπτό. Το μόνο που κατάφερα ήταν να κλείνω την πόρτα της τουαλέτας».
53. Για τη δολοφονική απόπειρα εναντίον της στη Γένοβα το 1969, η Μελίνα γράφει: «Το να παίρνουμε απειλητικά γράμματα και τηλεφωνήματα είχε γίνει μέρος της ζωής μας. Απλώς έπρεπε να μάθουμε να ζούμε μαζί τους. Εκείνο το βράδυ στη Γένοβα, οι απειλές έγιναν πραγματικότητα. Στη σκηνή του θεάτρου υπήρχε μια εξέδρα ομιλητή. Κάτω απ’ την εξέδρα υπήρχαν πέντε κιλά εκρηκτικού κανονισμένα να εκραγούν στις οχτώ και πέντε. Εγώ επρόκειτο να μιλήσω στις οχτώ. Ζω ακόμα για να πω αυτή την ιστορία εξαιτίας της Πάολα. Ξέρω ελάχιστα για την Πάολα, εκτός απ’ το ευλογημένο της όνομα. Ήταν μέλος της οργανωτικής επιτροπής της συγκέντρωσης. Ήρθε στο θέατρο λίγο νωρίς για να δει αν ήταν όλα εντάξει. Της ήρθε η σκέψη να ελέγξει τα μικρόφωνα. Κατά τύχη, το πόδι της μετακίνησε τη μικρή κουρτίνα που διακοσμούσε το βάθρο. Είδε ένα πακέτο. Ήταν τυλιγμένο με σελοφάν και κορδέλες. Αποφάσισε πως ήταν δώρο για μένα και το πήγε στις κουίντες. Ο Θεός θέλησε να ’ναι ο θυρωρός πρώην παρτιζάνος και καχύποπτος. Το βάρος του πακέτου τον ανησυχούσε. Το μύρισε, τέντωσε τ’ αυτιά του και όρμησε στο τηλέφωνο για να καλέσει την αστυνομία. Ήρθαν σε λίγα λεπτά, ακολουθούμενοι από πυροσβεστικές αντλίες και φορτηγά με άμμο. Πήγαν το δεμένο με κορδέλες πακέτο σ’ ένα άδειο οικόπεδο, τα φορτηγά με άμμο άδειασαν και έσκασαν τη βόμβα. Τράνταξε ολόκληρη τη γειτονιά. Η αστυνομία είπε πως όχι μόνο θα σκότωνε όσους στέκονταν στο βάθρο (ανάμεσά τους, τον Σπύρο, τον Τζούλη και τη Ρένα), αλλά είχε αρκετή δύναμη για να γκρεμίσει το ταβάνι του θεάτρου. Υπολόγισαν ότι η έκρηξη κι ο πανικός που θ’ ακολουθούσε θα σκότωναν τουλάχιστον διακόσιους ανθρώπους».
54. Τους γαλλικούς στίχους στο τραγούδι «Les Bateaux de Samos» («Τα πλοία από τη Σάμο»), πάνω στη μουσική του Γιάννη Σπανού στο «Μαζί σου στην Ακρογιαλιά», είχε γράψει ο Μορίς Φάνον.
55. Για την απόφασή της να πολιτευθεί, η Μελίνα έλεγε: «Ο Ανδρέας Παπανδρέου, όταν γύρισα πίσω, μου ζήτησε να βάλω υποψηφιότητα για βουλευτής. Το ζύγισα πολύ το πράγμα, είπα μέσα μου: "Εγώ είμαι ένα αντιστασιακό φαινόμενο, το να γίνω πολιτευτής θα είναι μεγάλη αλλαγή στη ζωή μου". Ο Ανδρέας, η προσωπικότητά του ήταν αυτός που μ' έκανε να το αποφασίσω. Όπως ήταν η Γκρέτα Γκάρμπο που μ' έκανε να παίξω στο σινεμά και η Πασιονάρια να κάνω αντίσταση». Για τις δυνατότητές της στην πολιτική, αποφαινόταν με βιτριολικό χιούμορ: «Εάν μπορεί να ασκεί πολιτική ο Ρίγκαν, γιατί δεν μπορώ να ασκώ κι εγώ που είμαι καλύτερη ηθοποιός από αυτόν;»
56. Στις πρώτες μεταδικτατορικές εκλογές, της 17ης Νοεμβρίου 1974, η Μελίνα δεν είχε καταφέρει να εκλεγεί βουλευτής στη Β΄ Πειραιώς για μόλις 33 ψήφους, έστω κι αν το ΠΑΣΟΚ είχε κερδίσει όλες κι όλες 12 έδρες στη Βουλή (με το 13,6%). Κατακτώντας, όμως, την πρώτη θέση σε σταυρούς στην ίδια περιφέρεια στις εκλογές του 1977 και τη δεύτερη στις εκλογές του 1981 (με περισσότερους από 13 χιλιάδες σταυρούς κάθε φορά), εξασφάλισε με το σπαθί της την παρουσία της στο κοινοβούλιο. Σ’ όλες τις υπόλοιπες εκλογικές αναμετρήσεις που έλαβε μέρος, ήταν σε εκλόγιμη θέση στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας του ΠΑΣΟΚ. Τέλος, το 1990 διεκδίκησε το δημαρχιακό αξίωμα στον Δήμο Αθηναίων, αλλά δεν τα κατάφερε – αν και συγκέντρωσε σχεδόν το 46% επί των εγκύρων (έναντι 50,2% του Αντώνη Τρίτση, που εξελέγη έτσι από τον πρώτο γύρο).
57. Οι εκλογές του 1981 έλαβαν χώρα την 18η Οκτωβρίου. Η Μελίνα είχε γεννηθεί στις 18 Οκτωβρίου του 1920. Έστω κι αν στην πρώτη επιτύμβια πλάκα χαράχτηκε το 1925. Μια χρονολογία που η ίδια είχε δηλώσει σε ανύποπτο χρόνο (τον Απρίλιο του 1962) σε συνέντευξή της στο αμερικανικό περιοδικό «Esquire». Αφαιρώντας πέντε χρόνια από την ηλικία της, για να προσθέσει στην αχλή του μύθου της…
58. Οι 18 του μηνός ήταν η τυχερή ημερομηνία Μελίνας-Ντασέν. Πέραν από τα γενέθλια της Μελίνας και την πρώτη νίκη του ΠΑΣΟΚ, στις 18 Μαΐου 1955 γνωρίστηκαν στο Φεστιβάλ Καννών, στις 18 Μαΐου 1966 παντρεύτηκαν στο δημαρχείο της Λωζάνης και στις 18 προγραμμάτιζαν τις πρεμιέρες τους. Επίσης, ο Ντασέν είχε γεννηθεί στις 18 Δεκεμβρίου 1911.
59. Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα, γνωστά και ως Ελγίνεια Μάρμαρα, είναι μια συλλογή γλυπτών που αφαιρέθηκαν από την Ακρόπολη των Αθηνών και μεταφέρθηκαν στο Λονδίνο το 1806, από τον τότε πρεσβευτή της Μεγάλης Βρετανίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, Τόμας Μπρους, έβδομο κόμη του Έλγιν. 56 από τους 97 σωζόμενους λίθους της Ζωφόρου του Παρθενώνα βρίσκονται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο.
60. Η Μελίνα είχε διαθέσει ακόμα και τη βουλευτική της αποζημίωση στον σκηνοθέτη Αλέξη Μπίστικα για να γυρίσει την ταινία μικρού μήκους «Τα Μάρμαρα», με θέμα την επιστροφή των Μαρμάρων από το Λονδίνο στην Αθήνα. Η ταινία προβλήθηκε στο Φεστιβάλ του Εδιμβούργου και έφτασε στον τελικό της Μπιενάλε Νέων Δημιουργών στη Μασσαλία το 1990.
61. Το Υπουργείο Πολιτισμού είχε μόνο το 0,45% του κρατικού προϋπολογισμού.
62. Σήμερα υπάρχουν πλέον δεκαέξι δημοτικά περιφερειακά θέατρα. Ο οργανισμός των Δημοτικών, Περιφερειακών Θεάτρων (ΔΗΠΕΘΕ) είχε ιδρυθεί το 1983.
63. Η Μελίνα είχε θεσπίσει και την ελεύθερη είσοδο στους αρχαιολογικούς χώρους για τους έλληνες πολίτες – μια ρύθμιση που καταργήθηκε, καθώς αποτελούσε καθεστώς άνισης μεταχείρισης μεταξύ των πολιτών των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
64. Η ιδέα για την Ευρωπαϊκή Πόλη Πολιτισμού κοινοποιήθηκε στους υπουργούς Πολιτισμού των δέκα –τότε– χωρών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας με την ευκαιρία της πρώτης ελληνικής προεδρίας, τον Νοέμβριο του 1982. Στο Ζάππειο Μέγαρο, η Μελίνα τούς είπε: «Μια κοινότητα, όπως η ευρωπαϊκή, δεν είναι δυνατόν να μεγαλώσει, ούτε καν να επιβιώσει, χωρίς τις πολιτιστικές διαστάσεις της. Ο πολιτισμός είναι η ψυχή της κοινωνίας. Έτσι, το πρώτο και κύριο καθήκον μας ως υπουργών Πολιτισμού είναι να δούμε εξονυχιστικά τα θεμέλια και τη φύση αυτής της Κοινότητας. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να επιβάλει ο καθένας τις ιδέες του στους άλλους. Αντίθετα, σημαίνει να αναγνωρίσουμε τις διαφορές και τις ιδιαιτερότητές μας. Ο καθοριστικός συντελεστής μιας ευρωπαϊκής ταυτότητας βρίσκεται ακριβώς στον σεβασμό αυτών των διαφορών, με στόχο να δημιουργήσουμε έναν ζωντανό διάλογο ανάμεσα στους πολιτισμούς των ευρωπαϊκών χωρών. Είναι καιρός να ακουστεί η φωνή μας δυνατή, όσο και η φωνή των τεχνοκρατών. Ο πολιτισμός, η τέχνη και η δημιουργία δεν είναι λιγότερο σημαντικά πράγματα από την τεχνολογία, το εμπόριο και την οικονομία».
63. Η Μελίνα είχε θεσπίσει και την ελεύθερη είσοδο στους αρχαιολογικούς χώρους για τους έλληνες πολίτες – μια ρύθμιση που καταργήθηκε, καθώς αποτελούσε καθεστώς άνισης μεταχείρισης μεταξύ των πολιτών των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
64. Η ιδέα για την Ευρωπαϊκή Πόλη Πολιτισμού κοινοποιήθηκε στους υπουργούς Πολιτισμού των δέκα –τότε– χωρών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας με την ευκαιρία της πρώτης ελληνικής προεδρίας, τον Νοέμβριο του 1982. Στο Ζάππειο Μέγαρο, η Μελίνα τούς είπε: «Μια κοινότητα, όπως η ευρωπαϊκή, δεν είναι δυνατόν να μεγαλώσει, ούτε καν να επιβιώσει, χωρίς τις πολιτιστικές διαστάσεις της. Ο πολιτισμός είναι η ψυχή της κοινωνίας. Έτσι, το πρώτο και κύριο καθήκον μας ως υπουργών Πολιτισμού είναι να δούμε εξονυχιστικά τα θεμέλια και τη φύση αυτής της Κοινότητας. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να επιβάλει ο καθένας τις ιδέες του στους άλλους. Αντίθετα, σημαίνει να αναγνωρίσουμε τις διαφορές και τις ιδιαιτερότητές μας. Ο καθοριστικός συντελεστής μιας ευρωπαϊκής ταυτότητας βρίσκεται ακριβώς στον σεβασμό αυτών των διαφορών, με στόχο να δημιουργήσουμε έναν ζωντανό διάλογο ανάμεσα στους πολιτισμούς των ευρωπαϊκών χωρών. Είναι καιρός να ακουστεί η φωνή μας δυνατή, όσο και η φωνή των τεχνοκρατών. Ο πολιτισμός, η τέχνη και η δημιουργία δεν είναι λιγότερο σημαντικά πράγματα από την τεχνολογία, το εμπόριο και την οικονομία».
65. Το 1999 η Ευρωπαϊκή Πόλη Πολιτισμού μετονομάστηκε σε «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης».
66. Το πρόγραμμα «Αιγαίο Αρχιπέλαγος» οργανώθηκε από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού, του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, και του Υπουργείου Αιγαίου. Σκοπός του, να προβληθεί η συνέχεια του αιγαιοπελαγίτικου πολιτισμού, για να επανορθωθεί μέσω της ακτινοβολίας του η περιβαλλοντολογική φθορά, για να γίνει το Αιγαίο σημείο αναφοράς και σύμβολο του πολιτισμού.
68. Η Μελίνα παραμένει μέχρι σήμερα η μακροβιότερη Υπουργός Πολιτισμού της Ελλάδας. Αθροιστικά, θήτευσε 8 χρόνια και 2 μήνες στη συγκεκριμένη θέση. Από τις 21 Οκτωβρίου 1981 έως τις 2 Ιουλίου 1989 και από τις 13 Οκτωβρίου 1993 έως τον θάνατό της, στις 6 Μαρτίου 1994.
69. Η κηδεία της ήταν «η μεγαλύτερη που είχε γίνει στην Ελλάδα και μάλλον στην υφήλιο, με εξαίρεση, από άποψη πλήθους μόνο, την κηδεία του Μαχάτμα Γκάντι, το 1948», σύμφωνα με τη βιογράφο της, Φρίντα Μπιούμπι.
– «Σας εξέπληξε αυτό το ξέσπασμα του κόσμου στην κηδεία της;»
– «Όχι. Η Μελίνα ήταν το ερωτικό πρόσωπο της Ελλάδας. [...] Πάνω απ' όλα εκπροσωπούσε τον ερωτισμό μας. Και δεν νομίζω πως είχε απόλυτη συνείδηση αυτού του γεγονότος. Υπερθεμάτιζε των ιδιοτήτων της ως ηθοποιού, πολιτικού και αντιστασιακής. Και δεν αντιλαμβανόταν ότι όλα αυτά συνέθεταν μεν το πρόσωπό της, αλλά βάθρο του ήταν ο ερωτισμός της».
70. Στη Μελίνα είχαν απονεμηθεί από ευρωπαϊκά κράτη τα κάτωθι παράσημα:
– Ανώτερος Ταξιάρχης του Εθνικού Τάγματος της Αξίας της Δημοκρατίας της Γαλλίας
– Παράσημο του Εθνικού Τάγματος της Λεγεώνας της Τιμής της Γαλλικής Δημοκρατίας
– Παράσημο της Τάξης των Τεχνών και των Γραμμάτων της Γαλλικής Δημοκρατίας
– Παράσημο του Τάγματος της Αξίας της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας
– Ταξιάρχης του Τάγματος του Λεοπόλδου ΙΙ του Βασιλείου του Βελγίου
– Χρυσός Ταξιάρχης του Τάγματος της Αξίας της Δημοκρατίας της Αυστρίας
– Ανώτερος Ταξιάρχης του Τάγματος της Πολωνικής Αξίας της Δημοκρατίας της Πολωνίας
– Παράσημο του Εθνικού Τάγματος της Λεγεώνας της Τιμής της Γαλλικής Δημοκρατίας
– Παράσημο της Τάξης των Τεχνών και των Γραμμάτων της Γαλλικής Δημοκρατίας
– Παράσημο του Τάγματος της Αξίας της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας
– Ταξιάρχης του Τάγματος του Λεοπόλδου ΙΙ του Βασιλείου του Βελγίου
– Χρυσός Ταξιάρχης του Τάγματος της Αξίας της Δημοκρατίας της Αυστρίας
– Ανώτερος Ταξιάρχης του Τάγματος της Πολωνικής Αξίας της Δημοκρατίας της Πολωνίας
– Παράσημο του Χρυσού Ρόδου της Δημοκρατίας της Βουλγαρίας
71. Στη λίστα με τους 100 σημαντικότερους Έλληνες όλων των εποχών, που προέκυψε από την ψηφοφορία της τηλεοπτικής εκπομπής «Μεγάλοι Έλληνες», η δεύτερη κατά σειρά γυναίκα ήταν η Μαρία Κάλλας, ακριβώς δέκα θέσεις κάτω από τη Μελίνα. Ενώ οι υπόλοιπες πέντε γυναίκες που ψηφίστηκαν (Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, Κατίνα Παξινού, Αλίκη Βουγιουκλάκη, Έλενα Μουζάλα, Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα) βρίσκονταν πολύ πιο χαμηλά στην κατάταξη (μεταξύ της 86ης και της 98ης θέσης).
72. Η «Herald Tribune» είχε κατατάξει κάποτε τη Μελίνα ανάμεσα στις 10 πιο πολυσυζητημένες γυναίκες στον κόσμο!
Βιβλιογραφία:
– Αντωνίου Τάκης, «Προσωπογραφίες», Δωδώνη, 1989.
– Απέργης Φώτης, «Μελίνα», Μουσείο Μπενάκη, Ίδρυμα «Μελίνα Μερκούρη», 2014.
– Αργυρόπουλος Μιχάλης, «Μελίνα, Darling!», περιοδικό «Life&Style», 2004.
– Αρσένης Σπύρος, Αρχιμανδρίτης Γιώργος, «Μελίνα: Μια Σταρ στην Αμερική», Πατάκης, 2014.
– Γεωργουσόπουλος Κώστας, «Προσωπολατρία», Έκτυπο, 1992.
– Γκιώνης Δημήτρης, «Ένας κι Ένας… 46 + 1 Άνθρωποι της Τέχνης από Κοντά», Άγκυρα, 2014.
– Γκροσδάνης Νίκος, «Η Μυθολογία των Ειδώλων», Παρατηρητής, 2003.
– Γυπαράκη Μαρία, «Μιχάλης Κακογιάννης – Κινηματογράφος», Μίλητος, 2010.
– Ζηργάνος Νικόλας, Κατσιγιάννη Ελένη, Μανιμανάκης Κώστας, Πετρόπουλος Γιώργος, Χατζηδημητράκος Νίκος, «Φάκελοι Καλλιτεχνών» (α΄ τεύχος): «Μελίνα Μερκούρη: Ανάσα της είχε την Ελλάδα», «Εφημερίδα των Συντακτών», 2021.
– Ζωρογιαννίδης Νίκος, «Μιλώντας μαζί της», Αρμός, 1999.
– Καρατζαφέρης Αντώνης, «Μελίνα: Ένας Κόσμος», εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος», 2009.
– Κολώνιας Μπάμπης, «Μιχάλης Κακογιάννης», Καστανιώτης, 1995.
– Κουσουμίδης Μαρίνος, «Γυναικοκρατία στο Θέατρο», Βασδέκης, 1984.
– Κρίτας Θόδωρος, «Όπως τους Γνώρισα», Καστανιώτης, 1998.
– Κυριακίδης Αχιλλέας, «Ζυλ Ντασέν», Αιγόκερως, 1993.
– Κώττη Αγγελική, «Μελίνα Μερκούρη», Ίδρυμα «Μελίνα Μερκούρη», 1998.
– Λαζαρίδου Ελένη (επιμέλεια), «Μελίνα Μερκούρη: Η Δημιουργική Παρουσία της στη Θεσσαλονίκη, 1947-1994», Κέντρο Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, 1998.
– Λαμπράκης Λευτέρης, «Στέλλα, Γυναίκα Ελεύθερη!», Πολιτιστική Εταιρεία Κρήτης – Πυξίδα της Πόλης, 2019.
– Λαμπράκης Λευτέρης, «Μελίνα Μερκούρη: 100 Χρόνια από τη Γέννησή της, 1920-2020», Πολιτιστική Εταιρεία Κρήτης – Πυξίδα της Πόλης, 2020.
– Μαγκλίνης Ηλίας, «100 Μεγάλοι Έλληνες: Οι Κορυφαίοι Όλων των Εποχών»: «Μελίνα Μερκούρη», Σκάι, 2009.
– Μερκούρη Μελίνα, «Γεννήθηκα Ελληνίδα», Ζάρβανος, 1971.
– Μερκούρης Σπύρος, «Μελίνα – Παιδεία – Πολιτισμός», Ίδρυμα Ευγενίδου, 2010.
– Μικελίδης Νίνος Φένεκ, «Ιστορία του Κινηματογράφου: 100 Χρόνια Ελληνικές Ταινίες: Από το 1897 μέχρι σήμερα», Μανιατέας, 1997.
– Μπακομάρου Όλγα, «Ωσεί Παρόντες: 26 Συνεντεύξεις», Αρμός, 2019.
– Μπιούμπι Φρίντα, «Μελίνα: Μια Θεά με τον Διάβολο μέσα της», Terzo Books, 1996.
– Νικολαΐδου Εύα, «Μελίνα Μερκούρη: Άγνωστα Αποτυπώματά της», Ι.Σιδέρης, 2020.
– Νικόλιζας Νίκος, «Αλέκος Αλεξανδράκης: Ευχαριστώ…», Άγκυρα, 2003.
– Παυλίδου Μανουέλλα (επιμέλεια), «Να με Θυμάσαι και να μ' Αγαπάς», Ευρασία, 2021.
– Τριανταφυλλίδης Ιάσων, «Η Ντένη Βαχλιώτη μιλάει για τη Μελίνα και το “Ποτέ την Κυριακή” στον Ιάσονα Τριανταφυλλίδη», Andy’s Publishers, 2014.
– Ξανθούλης Γιάννης, «Βασικά Θεατής: Ελληνικό Θέατρο 1950-1960», Τόπος, 2008.
– Παπαδόπουλος Λευτέρης, «Ζω από Περιέργεια», Καστανιώτης, 2001.
– Παπαθεοδώρου Θεόδωρος, «Μελίνα Μερκούρη» (CD-ROM, VIDEO CD), Υπουργείο Πολιτισμού, Ίδρυμα «Μελίνα Μερκούρη», 2000.
– Πηλιχός Γιώργος, «Μελίνα, Κυριακή για Πάντα», Κέρκυρα, 2004.
– Σιάφκος Χρήστος, «Μιχάλης Κακογιάννης – Σε Πρώτο Πλάνο», Ψυχογιός, 2009.
– Σολδάτος Γιάννης, «Ιστορία του Ελληνικού Κινηματογράφου, Αιγόκερως, 2004.
– Σπηλιόπουλος Βασίλης, «Μελίνα και Ζυλ», Καστανιώτης, 2001.
– Τζεδάκις Γιώργος, «Μελίνα Μερκούρη (1920-1994)», «Λέσχη Αθανάτων», εφημερίδα «Ελευθεροτυπία», 2009.
– Τριανταφυλλίδης Ιάσων, «Στο Τέλος μιλάει το Πανί», Άμμος, 1997.– Τριανταφυλλίδης Ιάσων, «Η Ντένη Βαχλιώτη μιλάει για τη Μελίνα και το “Ποτέ την Κυριακή” στον Ιάσονα Τριανταφυλλίδη», Andy’s Publishers, 2014.
– Τριανταφυλλίδης Ιάσων, «Ο Μιχάλης Κακογιάννης μιλάει στον Ιάσονα Τριανταφυλλίδη», Andy’s Publishers, 2014.
– Τριανταφυλλίδης Ιάσων, «Γιώργος Τζαβέλλας: Ο Διεθνής του Σινεμά», Andy’s Publishers, 2014.
– Τριανταφυλλίδης Ιάσων, «Ελληνικός Κινηματογράφος: Οι Ταινίες που Έγραψαν Ιστορία», εφημερίδα «Το Βήμα», 2015.
– Τριανταφυλλίδης Ιάσων, «Ελληνικός Κινηματογράφος: Οι Ηθοποιοί που Έγραψαν Ιστορία», εφημερίδα «Το Βήμα», 2015.
– Φλέσσας Γιάννης, «Κουβεντιάζοντας», Τετράγωνο, 2010.
– Duras Marguerite, «Κάλλας, Μελίνα, Βασιλικός», Σμίλη, 1996.
– Andrea Di Gregorio, «Μελίνα Μερκούρη», Hachette Fascicoli, 2020.
Περιοδικά:
– «Esquire», 1/4/1961.
– «Ένα», 25/7/1990, τεύχος 30.
– «Επτά Μέρες TV», 12/3/1994, τεύχος 210.
– «Εγώ», 15/3/1994, τεύχος 72.
– «Εικόνες», 16/3/1994, τεύχος 489.
– «Εικόνες», 23/3/1994, τεύχος 490.
– «Iamvos Art», Φθινόπωρο-Χειμώνας 2010, τεύχος 23-24.
Τηλεοπτικές Εκπομπές:
– «Si Melina... Μ' Ετait Contee» (French TV, 1973)
– «Οι Ρεπόρτερς» (ΕΡΤ, 1974)
– «Διάλογοι (με τη Μελίνα Μερκούρη)» (ΕΡΤ, 1975)
– «Cities:Melina Mercouri’s Athens» (CBC, 1980)
– «Δημήτρης Ροντήρης Αφιέρωμα» (ΕΡΤ, 1983)
– «Αυτοπροσωπογραφίες» (ΕΤ1, 1989)
– «Διαξιφισμοί» (MEGA, 1990)
– «Ψηλά τα Χέρια» (MEGA, 1990)
– «Τετ-α-τετ με την Άννα» (ΑΝΤ1, 1990)
– «Η Ώρα της Αλήθειας» (MEGA, 1991)
– «Le Divan» (FR3, 1991)
– «Προφίλ» (ΑΝΤ1, 1992)
– «Παρασκήνιο» (ΕΤ1, 1993)
– «Οι Εκπομπές που Αγάπησα» (ΕΤ1, 1993)
– «Πορτρέτο» (ΕΤ1, 1993)
– «Τέλος Εποχής» (ΑΝΤ1, 1993)
– «Μελίνα Μερκούρη» (ΕΡΤ, 1994)
– «Βέτο» (MEGA, 1994)
– «Συντροφιά με τη Μελίνα» (ΕΤ1, 1996)
– «Μελίνα... Μελίνα... Μελίνα μας» (ΕΤ1, 1996)
– «Γεια σου, Μελίνα» (ΕΤ1, 1998)
– «Αντ’ Αυτού»: Επεισόδιο 1 (ΕΤ1, 1998)
– «Αντ’ Αυτού»: Επεισόδιο 52 (ΕΤ1, 2000)
– «Η Μηχανή του Χρόνου» (ALPHA, 2008)
– «Έλληνες του Πνεύματος και της Τέχνης» (ΣΚΑΪ, 2012)
– «Προσωπικά»: Β΄ Μέρος (ΕΡΤ1, 2019)
– «Εμείς κι ο Κόσμος μας» (ΡΙΚ, 2020)
– «Μελίνα: ''Γεννήθηκα Ελληνίδα''» (COSMOTE TV, 2020)
– «Μελίνα Στοπ Καρέ – Αναζητώντας τη Σύγχρονη Ελληνικότητα» (ΕΡΤ2, 2020)
– «Οδός Ελλήνων» (ΒΟΥΛΗ-ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ, 2021)
– Αφιέρωμα Κωνσταντίνος Αλαβάνος – Μελίνα Μερκούρη – Ζυλ Ντασέν (ΒΟΥΛΗ-ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ, 2022)
– «Action Story» (Action 24, 2024)
ΣΤΙΧΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΙΝΑ
Γεια σου, Μελίνα.
Όλα εκείνα που αγαπάς
εδώ στην Αττική που ζω.
Σαν τα πουλιά φτερουγίζουν δυνατά
κι εσύ μ' αυτά χορεύεις.
Σε κάνα μήνα θα βγει κι η άνοιξη.
Ανάσταση το Σάββατο.
Κι άλλος αιώνας που με κατάνυξη
στο άβατο σκοντάφτεις.
Μια ζωή ρεαλισμός.
Ποτέ μαγεία.
Μια ζωή σαν ποταμός
που προχωρά.
Ο ουρανός είναι παράξενη ιστορία.
Τα «Παιδιά του Πειραιά» χορεύουν!
Γεια σου, Μελίνα.
Ψυχανεμίζεται η Αθήνα την Ακρόπολη.
Κι η σωτηρία της ψυχής αγγίζεται.
Τη θέλουν τώρα όλοι.
Έξι Μαρτίου ο ουρανός ανοίχτηκε…
Ψηλά κοιτάξαμε όλοι…
ΕΞΙ ΜΑΡΤΙΟΥ του Άρη Δαβαράκη.
Δεν σε φοβάμαι κι ας μου λες: «Κρατάω μαχαίρι!».
Έχω στα στήθια μου τους στίχους του Σεφέρη.
Έχω του Γκάτσου την «Αμοργό».
Έχω τον Κάλβο, τον Σολωμό.
Δεν σε φοβάμαι κι ας μου λες: «Φύγε, Μελίνα!».
Έχω έναν ήλιο φυλαχτό απ’ τη Βεργίνα.
Έχω τον Όλυμπο, τον Υμηττό.
Το Παλαμίδι, την Κυρά της Ρω.
Δεν σε φοβάμαι.
Δεν σε φοβάμαι.
Με την Ελλάδα εγώ
ξυπνάω και κοιμάμαι.
Δεν σε φοβάμαι κι ας μου λες: «Φύγε σου λέω!».
Έχω μια θάλασσα αγάπες στο Αιγαίο.
Έχω στην Κρήτη έναν θεό.
Ένα ακρωτήρι κι έναν σταυρό.
Δεν σε φοβάμαι κι ας μου λες: «Φύγε απ’ τη μέση!».
Έχω ένα δέντρο στην Επίδαυρο φυτέψει.
Έχω μια ορχήστρα κι ένα βωμό.
Έχω τον λόγο μου τον τραγικό.
ΜΕΛΙΝΑ του Κυριάκου Ντούμου.
Το καλοκαίρι θα ’ρθει.
Στην ταράτσα του «Βοξ»
η Μελίνα θα παίζει τη «Στέλλα».
Θα σφυρίζω τραγούδια
και με γέλιο βραχνό
το κορμί μου θα δείχνω
στη φωτιά θα το ρίχνω.
«Φύγε, Στέλλα».
Θα μείνω εγώ.
Από το ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΘΑ 'ΡΘΕΙ της Λίνας Νικολακοπούλου.
Η Μελίνα το αστέρι
νεωτέρα ιστορία.
Της Ελλάδας το μαχαίρι.
Πράξη πριν τη θεωρία.
Από το ΤΣΑΪ ΜΕ ΚΑΝΕΛΛΗ του Σταμάτη Κραουνάκη.
Ξαφνικά...
Δεν πεθαίνει στη «Στέλλα» η Μελίνα
κι η μορφή σου σε κάθε βιτρίνα.
Από το ΞΑΦΝΙΚΑ του Βασίλη Μαστροκώστα.
Ψάχνω κάτι καινούργιο να πω
να μην το 'χω ξανακούσει ούτε κι εγώ.
Μα κολλάω και πάλι σ’ όλα ’κείνα
που έλεγε γελώντας η Μελίνα.
Από το Σ' ΑΓΑΠΩ του Γιώργου Θεοφάνους.
Ροκ είναι ο Τζάγκερ σε μια κουρσάρα
κι η Βλαχοπούλου στη «Σαραντάρα».
Ο Μάρλον Μπράντο με τη φανέλα
και η Μελίνα ντυμένη «Στέλλα»!
Από το ΡΟΚ των Λίνας Νικολακοπούλου, Σταμάτη Κραουνάκη και Σταμάτη Φασουλή.
Από το ΡΟΚ των Λίνας Νικολακοπούλου, Σταμάτη Κραουνάκη και Σταμάτη Φασουλή.
Μέγιστη των καλλιτεχνών αναλαμπή.
Ελλήνων φλόγα, ακατάλυτη ψυχή.
Λόγια και έργα, μέγιστοι οιωνοί.
Ιάμβων θριαμβευτικών η ιαχή
Νόων πνευματικών, αιώνια ροή.
Αέναα το πάθος σηματοδοτεί.
Μαρμαρικά τα οράματά σου, φλογεροί πυρσοί.
Έρωτος Παρθενώνος η λάμψη σου η λαμπερή.
Ρέουν τα λόγια σου, ζωντανή πηγή.
Κρουνοί ατέρμονα καθαρτικοί.
Ολόλαμπρος ήλιος ακτινοβολεί.
Ύψιστο καθήκον ασίγαστα σε καλεί.
Ρήματα πατρογονικά, παρακαταθήκη υψηλή.
Ηλιόλουστη Αθήνα, Μελίνα μαγική.
ΜΕΛΙΝΑΣ ΩΔΗ του Σταμάτη Γεωργούλη.
1 σχόλιο:
Πολλά συγχαρητήρια κ Στέλιο Κόντεα για αυτό το μοναδικό αφιέρωμα για την σπουδαία Μελίνα Μερκούρη η πένα σας είναι τέλεια για μένα δικαίως είστε ο δεύτερος Φρέντυ Γερμανός τα αφιερώματα σας λείπουν γενικός στον χώρο του τύπου είναι μακράν το καλύτερο αφιέρωμα που έχω διαβάσει ποτέ σας αξίζουν πολλά συγχαρητήρια
Δημοσίευση σχολίου